Ryzyko systemowe i odporność: upadek i ożywienie epoki brązu / Luke Kemp i Eric H. Cline

Ryzyko systemowe może być wszechobecnym zagrożeniem dla złożonych systemów, niezależnie od tego, czy pochodzą one z epoki brązu, czy krzemu. Definiujemy ryzyko systemowe jako zdolność pojedynczego zakłócenia lub serii pojedynczych zakłóceń do kaskadowego przekształcenia się w awarię całego systemu. Często ma to postać „przejścia krytycznego”, podczas którego następuje stosunkowo szybka zmiana z jednego stanu do drugiego (Scheffer i in. 2012 ). Krytyczne przemiany są dobrze zbadane w przypadku ekosystemów (typowy termin to „zmiany reżimu”), w tym zbiorowisk zapylaczy i raf koralowych (Bellwood, Hughes i Folke 2004; Holbrook i in. 2016) oraz systemów finansowych (Haldane i May 2011 ; Acemoglu, Ozdaglar i Tahbaz-Salehi 2015 ; Beale i in. 2011 ). Znacznie mniej badań dotyczy systemu współczesnego świata (Helbing 2013 ; Keys et al. 2019 ) czy historycznych systemów państw. Istnieją jednak istotne obawy, że obecny zglobalizowany świat dokonuje samoorganizacji w kierunku państwa podatnego na kryzysy systemowe (Centeno et al. 2015 ; Nyström et al. 2019 ).

System państw epoki brązu jest jednym z najbardziej znanych i zbadanych historycznych przypadków stopniowego upadku systemów. Upadek epoki brązu pociągnął za sobą fragmentację i utratę wielu państw, które były ze sobą głęboko powiązane kulturowo, politycznie i ekonomicznie. Upadek zbiegł się z wieloma wstrząsami, które nawiedziły miasta w całym systemie na przestrzeni około stulecia (Cline 2014 , 2021 ).

W tym artykule stosujemy kluczowe pojęcia z literatury dotyczącej ryzyka systemowego i odporności społeczno-ekologicznej do przypadku upadku państwa i jego ożywienia w systemie epoki brązu. Czy upadek epoki brązu był przypadkiem zarażenia, efektem domina w wyniku upadku kluczowego państwa lub miasta (utrata węzła krytycznego), czy też straszliwym nieszczęściem w postaci wielokrotnych wstrząsów, które się wzajemnie wzmacniały? A może to były wszystkie trzy? Czy państwa odbudowujące się wykazywały jakieś kluczowe cechy odporności?

Odporność

Odporność ogólnie odnosi się do zdolności systemu do wytrzymywania różnych zakłóceń i regeneracji po nich bez utraty swojej podstawowej tożsamości (Gunderson i Holling 2002 ; Walker, Salt i Reid 2012 ; Folke i in. 2016 ; Cumming i Peterson 2017 ). Jest to zdolność systemu do odporności na różne wstrząsy, regeneracji po uszkodzeniach i przeciwstawienia się fundamentalnej zmianie prowadzącej do nowego stanu systemu (trzy R) (Grafton i in. 2019 ). Antykruchość to podobna, choć nieco inna koncepcja. To nie tylko umiejętność przeciwstawienia się przypadkowym wstrząsom, ale aktywne czerpanie z nich korzyści (Taleb 2014 ). Pomysł ten jest już stosowany w kilku dziedzinach, w tym w biologii poprzez hormezę: zdolność systemów biologicznych do czerpania korzyści z małych dawek toksyn lub stresu, ale uszkodzonych przez wystarczająco duże ilości. Antykruchość można z grubsza traktować jako odporność (utrzymywanie się w obliczu stresu) w połączeniu z uczeniem się i adaptacją (zmiana struktury systemu w oparciu o uczenie się).

Stosując pojęcie odporności, musimy zadać sobie pytanie: „odporność na co i do czego”? W tym rozdziale skupiamy się na odporności systemów politycznych i gospodarczych (przede wszystkim państw) w epoce brązu na czynniki stresogenne, zarówno wewnętrzne, jak i zewnętrzne. Odporność jest agnostykiem. Nie mówi nic o tym, czy system jest moralny i warty utrzymania. Nasza analiza również jest agnostyczna, ale istnieją powody, aby kwestionować, czy wiele państw epoki brązu było wartych zachowania. W końcu zawierał imperia dominacji, które przynajmniej częściowo były zależne od rozwarstwienia i niewolnictwa.

Nie ma powszechnie akceptowanego zestawu zasad odporności. Nie ma też porozumienia co do tego, jak i w jakich kontekstach należy stosować różne zasady (Grafton i in. 2019 ). Jest to szczególnie prawdziwe w przypadku państw, ponieważ większość literatury dotyczącej odporności została zastosowana do szerzej systemów inżynieryjnych lub społeczno-ekologicznych. Podjęto kilka prób przedstawienia zestawu kluczowych zasad lub rozważań dotyczących odporności (Walker, Salt i Reid 2012 ; Grafton i in. 2019 ; Biggs i in. 2012 ; Yu i in. 2020 ; Ungar 2018 ). Mają one tendencję do zarówno nakładania się, jak i rozbieżności. Nie ma jeszcze pełnego konsensusu ani porozumienia co do tego, które zasady można z powodzeniem zastosować w państwach. Co ważne, dowody na niektóre powszechnie cytowane zasady odporności, takie jak przywództwo czy eksperymentowanie, są mieszane (Biggs i in. 2012 ). W Tabeli 1 podsumowaliśmy kilka kluczowych zasad odporności. Należą do nich różnorodność, wzajemne powiązania, modułowość, redundancja i zdolność adaptacyjna (zdolność reagowania). Opierają się one na istniejących propozycjach zasad odporności, ale z uwzględnieniem tych, które mają zastosowanie do państw i które mogą być potencjalnie zaobserwowane lub zmierzone dla epoki brązu.

Ryzyko systemowe

Ryzyko systemowe stało się po raz pierwszy przedmiotem zainteresowania w związku z gwałtownymi krachami na giełdach i zarażeniem systemu finansowego. Pierwotnie jego celem było zbadanie możliwości, że utrata pojedynczego przedsiębiorstwa może spowodować destabilizację całego rynku, a nawet gospodarki. Obecnie coraz częściej uznaje się, że ryzyko systemowe ma znaczenie w wielu obszarach, od ekologii po politykę. Ryzyko systemowe podważa tradycyjne pojęcia ryzyka, kładąc większy nacisk na podatność systemu na zagrożenia, przed którymi stoi. Ostatecznie ryzyko systemowe jest w równym stopniu efektem struktury, co wstrząsy.

Wiele cech strukturalnych pełni rolę „punktów krytycznych”, jeśli chodzi o ryzyko systemowe. Oznacza to, że mogą działać w sposób progowy, w którym pewna ilość jest korzystna dla odporności, ale zbyt duża powoduje kruchość. Istnieje zgubny i niepewny próg, powyżej którego cechy takie jak wzajemne powiązania i różnorodność mogą stać się dla systemu raczej szkodliwe niż pomocne. Jest to podobne do pojęcia „hiperkoherencji”, choć nieznacznie się od niego różni: w miarę jak społeczeństwo staje się bardziej złożone i współzależne, staje się ono również bardziej podatne na upadek i dezagregację (Dark 2016 ) .

Jest mało prawdopodobne, aby jakikolwiek taki próg był prostą sprawą, ale zależy także od wyzwań stojących przed systemem. Na przykład współzależność może być błogosławieństwem w okresach stabilności, ale piętą achillesową, jeśli nastąpi wystarczająco duży szok. W jednym badaniu sieci finansowych Acemoglu i in. ( 2015 ) wysunęli tezę, że gęsto połączone sieci finansowe mają tendencję do buforowania przed małymi zakłóceniami, ale utrwalania wystarczająco dużych. Istnieje szersza liczba dowodów potwierdzających ten kompromis, zgodnie z którym większe wzajemne powiązania i większa skala zwykle oznaczają odporność na lokalne zakłócenia i większą podatność na awarie systemowe (Scheffer i in. 2012 ). System może przesunąć zasoby, aby pokryć małe, lokalne straty, jednak istnieje większe prawdopodobieństwo, że wystarczająco duży wstrząs zostanie wzmocniony. Istnieje nieznany punkt krytyczny, po przekroczeniu którego szok przechodzi z lokalnie znośnego do rozprzestrzeniania się systemowo. Krótko mówiąc, warunki odporności mogą w różnych okolicznościach stać się zalążkiem ryzyka systemowego.

Systemy zależne od kilku kluczowych węzłów są zwykle bardziej podatne na zagrożenia niż te o bardziej rozproszonej strukturze. Systemy można zazwyczaj uznać za „grubogoniaste” lub „losowe”. Sieci losowe charakteryzują się w przybliżeniu równym rozkładem połączeń pomiędzy węzłami. Typowym przykładem jest system drogowy w USA. Przeciwieństwem sieci losowych są układy „bezskalowe”, w których połączenia mają rozkład potęgowy. Jednak takie systemy z pełnym rozkładem prawa potęgowego są rzadkie zarówno w systemach ludzkich, jak i naturalnych (Broido i Clauset 2019 ; Stumpf i Porter 2012 ). My optujemy za bardziej wymownym i praktycznym określeniem „grubogoniasty”: czy połączenia są zdominowane przez kilka węzłów. Siatka lotów w USA jest archetypowym przykładem, gdzie kilka węzłów komunikacyjnych, takich jak lotnisko im. Johna F. Kennedy’ego w Nowym Jorku, charakteryzuje się o rząd wielkości większą aktywnością niż przeciętne lotnisko (Homer-Dixon 2008; Ferguson 2018 ) . Wiele sieci ludzkich wykazuje takie wypaczenie. Branże charakteryzujące się sieciowymi efektami zewnętrznymi, takie jak platformy mediów społecznościowych, są szczególnie podatne na zjawisko „zwycięzca przejmuje całą dynamikę” (Schilling 2002 ). Rzadko są to zjawiska naturalne, ale wzmacniane są przez pętle pozytywnego sprzężenia zwrotnego o charakterze gospodarczym i politycznym. Na przykład banki określane jako „zbyt duże, by upaść” nie skurczyły się od czasu światowego kryzysu finansowego w 2008 r. w wyniku konsolidacji, lobbingu i (niezmienionych) korzystnych przepisów (Ioannou, Wójcik i Dymski 2019 ) . Rzeczywiście, wydaje się, że bogactwo w ogóle wydaje się ulegać coraz większym błędom i nierównościom ze względu na wysokie zyski z kapitału i zdolność bogatych do politycznego wzmacniania swojej pozycji. Systemy naturalne również mogą mieć takie wzorce. Na przykład śmiertelność z powodu chorób wydaje się mieć w historii rozkład gruby ogon (Cirillo i Taleb 2020 ). Systemy takie, czy to biologiczne, czy społeczne, stają się coraz bardziej podatne na ryzyko systemowe.

Wydaje się, że ryzyko systemowe ma wiele trybów awarii: zarażenie, awarie synchroniczne i utrata węzła krytycznego. Zarażenie wiąże się z początkowym szokiem i przeniesieniem jego skutków na resztę systemu. Zarażenie finansowe jest jednym z najwyraźniejszych tego przykładów. Najprawdopodobniej ma to miejsce w systemach silnie wzajemnie powiązanych, homogenicznych i ściśle powiązanych. Krytyczna utrata węzła występuje również w bardziej współzależnych, rozbudowanych systemach. Wiąże się to z utratą kluczowych węzłów, radykalnie zakłócając funkcjonowanie systemu. Może się to zdarzyć w przypadku sieci elektroenergetycznych, w których utrata kluczowego nadajnika może spowodować przerwę w dostawie prądu w całym regionie. Awaria synchroniczna to nadrzędna struktura, w której wiele wzmacniających się czynników stresogennych powoduje różne, oddziałujące na siebie kryzysy systemowe, które razem tworzą większe kryzysy międzysystemowe (Homer-Dixon i in. 2015 ). Zwykle składają się one z długoterminowo rosnących słabych punktów, prowadzących do katastrof („długi bezpiecznik, wielki wybuch”), które zbiegają się z jednoczesnymi napięciami, a następnie kończą się samonapędzającymi się kryzysami. Jednym z przykładów jest światowy kryzys finansowy z 2008 r., którego przyczyną były długoterminowe tendencje w zakresie deregulacji rynku i nierówności, które doprowadziły do ​​kryzysu kredytów hipotecznych sub-prime w USA i jego zaraźliwego rozprzestrzenienia się na inne rynki, a także wzrostu cen ropy naftowej. Te różne tryby awarii nie wykluczają się wzajemnie. Rzeczywiście prawdopodobne jest, że awarie synchroniczne wystąpią w wyniku obu strat krytycznych prowadzących do procesu zarażania (lub odwrotnie).

Pojawiają się dowody na wpływ skali na prędkość, z jaką może nastąpić krytyczna transformacja. Jedna analiza 42 ekosystemów wykazała, że ​​zmiany reżimów następowały nieproporcjonalnie szybciej w większych systemach (Cooper, Willcock i Dearing 2020 ). Nie wiadomo, dlaczego tak się dzieje, ale logicznie można to powiązać z mechanizmami ryzyka systemowego. Konieczne są dalsze badania i nie jest jasne, czy można je zastosować w systemach państwowych. W połączeniu z koncepcjami ryzyka systemowego i obecności efektu progowego dla łączności istnieją podstawy, aby sądzić, że im większy i bardziej wzajemnie powiązany jest system, tym bardziej jest on podatny na katastrofę oraz tym szybszy i pełniejszy będzie jego ostateczny rozwój. dezagregacja.

Epoka brązu

W tej części pokrótce zmapujemy zarówno wzajemnie powiązany charakter systemu państw z epoki brązu, jak i różne wstrząsy związane z jego powolnym upadkiem. Należy zaznaczyć, że skupiamy się tutaj na tym, co można uznać za „rdzeń” epoki brązu, czyli na konsumentach miejskich oraz elitach gospodarczych i państwowych. Nasza analiza rzadko dotyka bardziej zaludnionych „peryferii”, czyli społeczności w dużej mierze wiejskich, które dostarczały surowce, w tym zboże i rudy. Jest to konieczne ze względu na ograniczony charakter danych historycznych, które mogą być powszechne w przypadku większości historycznych załamań. Dysponujemy obrazem o wysokiej rozdzielczości dla elit i obszarów miejskich, ale w znacznie mniejszej rozdzielczości dla peryferii wiejskich i osób niebędących elitami pod koniec epoki brązu na Morzu Egejskim i we wschodniej części Morza Śródziemnego.

Trudno opisać w zaledwie kilku słowach zakres wzajemnych powiązań gospodarczych, politycznych i kulturowych pomiędzy różnymi społeczeństwami i cywilizacjami na Morzu Egejskim i we wschodniej części Morza Śródziemnego z epoki brązu, do których możemy zaliczyć Mykeńczyków, Minojczyków, Hetytów, Cypryjczyków, Kananejczycy, Egipcjanie, Mitanni, Asyryjczycy i Babilończycy (Cline 2014 , 2021 ). Wystarczy powiedzieć, że mamy tu do czynienia z siecią Small World Network w ujęciu analizy sieci społecznościowych (SNA), w której nawet jeśli jedna z cywilizacji nie pozostawała w bezpośrednim kontakcie z jedną z pozostałych, pozostawała w kontakcie pośrednim przez jedną lub więcej innych. Jeśli do połączenia wszystkich członków sieci potrzeba mniej niż trzech takich „przeskoków”, sieć kwalifikuje się jako Small World Network i tak właśnie jest. Jest to po prostu matematyczny sposób powiedzenia, że ​​był to międzynarodowy i zglobalizowany system światowy, jak na swój czas i obszar.

Wzajemne powiązania epoki brązu, ułatwiające handel metalami, zwłaszcza miedzią i cyną, były cechą charakterystyczną tamtych czasów. Sprzyjało temu zarówno zapotrzebowanie na tego typu metale, jak i nowe technologie mobilności na duże odległości, takie jak żagle i rydwany, a także wspólne tradycje handlarzy (Kristiansen 2016 ) .

Zarówno z dowodów tekstowych, jak i z zapisów archeologicznych jasno wynika, że ​​takie wzajemne powiązania gospodarcze, polityczne i kulturowe były ze sobą powiązane. Na przykład widzimy, że różne społeczeństwa nie były całkowicie samowystarczalne, ale raczej były w pewnym stopniu od siebie zależne w zakresie towarów, począwszy od surowców takich jak złoto, srebro, miedź i cyna, po towary gotowe, a nawet podstawowe produkty. artykułów spożywczych, takich jak zboże i suszone ryby.

Czytamy to na przykład w listach datowanych na XVIII wiek p.n.e., znalezionych na stanowisku Mari w starożytnej Mezopotamii. Wspominają one o imporcie gotowych towarów, takich jak złote sztylety inkrustowane lapis lazuli i skórzane buty wysyłane z minojskiej Krety (zwanej w tekstach „Caphtor”), a także o przybyciu surowej cyny z Afganistanu i jej późniejszym eksporcie do Republiki miejsce w Ugarit na obecnym wybrzeżu północnej Syrii, gdzie sprzedawano je kupcom minojskim i wysyłano na Kretę. Wiele z tych towarów będących przedmiotem handlu miało znaczenie krytyczne. Cyna, niezbędny składnik brązu, od którego nazwano tę epokę, była dla ich świata tak samo istotna, jak ropa naftowa (ropa naftowa) jest dla naszego dzisiejszego (Bell 2012 ) .

Archiwum listów królewskich datowanych na czasy faraona Amenhotepa III i jego syna Echnatona w XIV w. p.n.e., znalezione w 1887 r. na terenie Amarny w Egipcie, również dokumentuje znaczną działalność gospodarczą na najwyższym poziomie. Wspominają one o dostawach ton surowej miedzi i dużych ilości złota, a także ogromnej liczby gotowych towarów, a wszystko to pod pozorem „dawania prezentów” pomiędzy Wielkimi Królami Egiptu, Asyrii, Babilonii i Mitanni, a także obszerne (i drogie) posagi na śluby księżniczek królewskich wysyłane przez tych królów w celu poślubienia egipskich faraonów (Cline i Cline 2015 ). Podobne dyskusje i wykazy dóbr wymienianych pomiędzy elitami królewskimi znajdziemy także w archiwach Hetytów w ich stolicy Hattusa, a także w archiwach prowadzonych przez prywatnych kupców działających na rzecz pałacu w mieście Ugarit, o którym mowa powyżej , datowany na XIV-XII wiek p.n.e.

Te wymiany na najwyższych szczeblach prawdopodobnie maskowały zdecydowaną większość transakcji gospodarczych, które niewątpliwie były przeprowadzane na znacznie niższym szczeblu, być może pod przykrywką elitarnych wymian. Przypomina to sytuację mieszkańców wysp Trobriand, którzy uczestniczyli w tzw. Pierścieniu Kula na południowym Pacyfiku, którego Malinowski badał w latach dwudziestych XX wieku. Tam, podczas gdy wodzowie każdej wyspy uroczyście wymieniali cenne opaski i naszyjniki z muszelek, członkowie załogi łodzi, którzy przetransportowali wodzów, zajęci byli handlem z miejscowymi na plaży żywnością, wodą i innymi niezbędnymi artykułami do życia. Takie transakcje handlowe były prawdziwymi motywami ekonomicznymi leżącymi u podstaw ceremonialnej wymiany prezentów przez wodzów, podobnie jak kupcy i posłańcy dyplomatyczni królów Egiptu i Bliskiego Wschodu podróżowali z karawanami zawierającymi oprócz królewskich darów bardziej przyziemne, ale niezbędne artykuły codziennego użytku (Cline 2014, s . 2021 ).

Wstrząsy i połączenia wzajemne

Ten wzajemnie powiązany świat zakończył się zaskakująco nagle tuż po roku 1200 p.n.e. W ciągu kilku dziesięcioleci, najwyżej od jednego do dwóch pokoleń, ludność tych obszarów została zdewastowana, a więzi gospodarcze, polityczne i kulturalne między różnymi społeczeństwami i cywilizacjami zniszczone. Wstrząsy, jakich doświadczyły różne społeczeństwa i cywilizacje, były liczne i różnorodne. Zmiana klimatu była szczególnie dotkliwa i objawiła się w postaci poważnej megasuszy trwającej od 150 do 300 lat na obszarze rozciągającym się od dzisiejszych północnych Włoch, przez współczesną Grecję i Turcję po Cypr, Lewant, Egipt, a nawet aż do wschodzie jak Iran i Irak. Dowody są obecnie niezaprzeczalne i pochodzą ze wszystkich wyżej wymienionych krajów w postaci serii danych zastępczych pochodzących z badań osadów jeziornych, stalagmitów w jaskiniach oraz rdzeni z jezior i lagun. Lokalne skutki tej zmiany klimatycznej, choć znaczące, znacznie różniły się w czasie i przestrzeni (Riehl i in. 2014 ; Finné i in. 2017 ). Mimo to wydaje się, że odegrał kluczową rolę, a ćwiczenia modelowania opartego na agentach już sugerują, że był to główny czynnik napędzający greckie ciemne wieki (Vidal-Cordasco i Nuevo-López 2021 ) .

Istnieją również oznaki powszechnego głodu, co szczegółowo i żałośnie odnotowuje się w tekstach znalezionych w archiwach kupców w Ugarit oraz w królewskich archiwach hetyckich w Hattusa. Być może w grę wchodziła nierówność społeczna, jak czytamy w tekście urzędnika ugaryckiego skierowanego do króla: „Nie można mieć od was podstawowych zbóż! (Ludzie) domu Twojego sługi umrą z głodu! Daj swojemu słudze podstawowe zboże!” (Cohen 2021 ; Cline 2021 ). Ewentualne powstania wewnętrzne, przypuszczane w miejscach od Chasor w Kanaanie po Mykeny w Grecji kontynentalnej, mogły również być dodatkowym bezpośrednim skutkiem zarówno głodu, jak i nierówności społecznych w tamtym czasie.

Megasusza jest najprawdopodobniej czynnikiem leżącym u podstaw migracji określonych grup ludzi w całym regionie w tym czasie, najwyraźniej przemieszczających się z zachodniej części Morza Śródziemnego do Morza Egejskiego, a stamtąd do wschodniej części Morza Śródziemnego. Niektóre z nich były wrogie, jak na przykład tak zwane ludy morskie, o których mowa w kronikach egipskich faraonów Merneptaha i Ramzesa III odpowiednio z 1207 i 1177 p.n.e., a także bezimienne siły najeźdźców wspomniane w nowo opublikowanych tekstach z Ugarit. Inni byli być może bardziej pokojowi i zasymilowani z miejscową ludnością, jak wykazały badania archeologiczne w miejscach takich jak Aszkelon, położony na terenie współczesnego Izraela.

Wystąpiły także klęski żywiołowe, takie jak seria trzęsień ziemi na przestrzeni pięćdziesięciu lat (znane jako „burza trzęsień ziemi”), które przyczyniły się do ogólnego zawalenia się, czego dowodem były miejsca od Myken po Troję i gdzie indziej (Nur i Cline’a 2000 ). Te niewątpliwie przyczyniły się do ogólnego upadku, ale mogły również przyczynić się do wydarzeń takich jak wewnętrzne bunty w niektórych miastach.

Nie można pominąć, choć nie ma jeszcze na to przekonujących dowodów, czwartego Jeźdźca Apokalipsy: zarazy. Od dawna wiadomo, że epidemia zgładziła większość członków królewskiej rodziny hetyckiej ok. 1350 p.n.e., w tym panujący król Suppiluliuma I, oraz że późniejszy faraon egipski, Ramzes V, najwyraźniej zmarł na ospę ok. 1140 p.n.e. Obecnie nic nie wskazuje na to, aby jakakolwiek epidemia przyczyniła się do faktycznego upadku. Nie odnaleziono np. masowych grobów i nie ma o nich wzmianek we współczesnych tekstach. Jednak takiej dodatkowej katastrofy nie można od razu odrzucić. Epidemie często nie pozostawiają wyraźnych śladów archeologicznych, a choroby często towarzyszyły innym kataklizmom w historii. Biorąc pod uwagę, że handel i wojna to dwa z kluczowych kanałów rozprzestrzeniania się chorób (Scott 2017 ), istnieje nietrywialna szansa, że ​​odegrało to rolę podczas upadku.

Mapowanie upadku systemów

Trudno jest faktycznie odwzorować upadek systemów w czasie rzeczywistym, ponieważ prawie niemożliwe jest dokładne określenie daty upadku i upadku każdego miasta i/lub cywilizacji. Choć wydaje się prawdopodobne, że Ugarit spadł o ok. 1185 p.n.e., a Troja około 1180 p.n.e., choć są to jedynie szacunki oparte na wielu różnych czynnikach i źródłach. Nawet zniszczenie Megiddo pod koniec epoki brązu, które obecnie posiada dziesiątki dat radiowęglowych z odpowiednich poziomów, jest nadal przedmiotem aktywnej debaty, gdyż możliwe sugestie wahają się od ok. 1177–1130 p.n.e. lub nawet później w celu zakończenia warstwy VII w tym miejscu.

Sprawę jeszcze bardziej komplikuje fakt, że życie niekoniecznie zatrzymało się całkowicie w określonym dniu, nawet w miastach, które upadły, w przeciwieństwie do Pompejów, które w ciągu kilku godzin lub dni zostały pogrzebane przez Wezuwiusza w 79 roku n.e. i nigdy więcej nie zostały zajęte. Obecnie uważa się, że Hattusa w Anatolii została opuszczona przez rodzinę królewską na długo przed datą jej ostatecznego zniszczenia. Mykeny na kontynencie greckim mogły być okupowane przez lokatorów, a w przypadku Tiryns mogła nawet przeżyć znaczna liczba mieszkańców, być może przez dziesięciolecia po śmierci elity miast i większości obywateli lub ucieczce ratującej życie .

Niemniej jednak z pewnością możemy powiedzieć, że życie, jakie znali, w połączonej i zglobalizowanej sieci Małego Świata na Morzu Egejskim i wschodniej części Morza Śródziemnego późnej epoki brązu zasadniczo dobiegło końca wkrótce po roku 1200 p.n.e. Do roku 1100 p.n.e. ich świat był zupełnie inny, a do roku 1000 p.n.e. był tak odmienny, że był prawie nie do poznania dla byłego mieszkańca Myken, Tiryns, Troi, Hattusy czy Ugarit. Obecnie wiele z tych miast jest pustych i opuszczonych; niektóre, takie jak Ugarit, nie wracały do ​​zdrowia przez stulecia.

Czy istnieją dowody na to, że to, co wydarzyło się w epoce brązu, było przypadkiem ryzyka systemowego? Nie możemy z całą pewnością sugerować, że była to krytyczna utrata węzła. Nie możemy też przedstawić ilościowej analizy tego, czy istniał próg wzajemnych powiązań, który zniweczył epokę brązu. Brak jasnych szeregów czasowych oznacza, że ​​na razie nie możemy modelować ani wiedzieć, czy utrata krytycznego miasta zdestabilizowała całą sieć. Istnieją jednak oznaki wskazujące, że w grę wchodzą inne archetypy ryzyka systemowego. Możemy rozsądnie stwierdzić, że różne zagrożenia nie były niezależne. W rzeczywistości nazwanie upadku epoki brązu „burzą idealną” może być nawet nieco mylące, ponieważ dla wielu oznacza to przypadkową zbieżność niezależnych różnych wstrząsów. Zamiast tego istnieją dobre powody, aby postrzegać upadek epoki brązu jako katastrofę systemową, w której pewne wstrząsy wzmacniały inne, a nie były ze sobą powiązane. W języku ryzyka systemowego był to bardziej prawdopodobny przypadek „awarii synchronicznych” i być może dokładniej opisany jako przypadek „awarii synchronicznych”.

Rysunek  1 przedstawia jeden ze sposobów postrzegania tego powiązanego kryzysu w epoce brązu. Krótko mówiąc, w miarę jak miasta – kluczowe węzły gospodarcze i polityczne w sieci epoki brązu – zostały utracone, pozostałe ośrodki miejskie stały się bardziej bezbronne, a nowe zagrożenia nasiliły się. Wydaje się, że zmiany klimatyczne nie tylko zmniejszyły plony w kluczowych obszarach, ale prawdopodobnie spowodowały zarówno łagodną, ​​jak i wrogą migrację, co z kolei zagroziło szlakom handlowym i jeszcze bardziej nadwyrężyło system żywnościowy. Ponieważ różne miasta poniosły porażkę, prawdopodobnie spowodowałoby to większy niedobór w pozostałej sieci, tworząc impuls do konkurencji (wojny) i pogłębiając podstawowe słabości (kryzys zadłużenia i nierówności wywołujące bunt), w tym na inne wstrząsy, takie jak trzęsienia ziemi.

Diagram przyczynowo-pętlowy upadku epoki brązu

Obraz w pełnym rozmiarze

Identyfikujemy trzy kluczowe wzmacniające awarie synchroniczne. Pierwszym z nich jest niedobór zasobów, wynikający ze spadku plonów i wywołujący konflikty. Nie będzie to oczywiście charakterystyczne dla epoki brązu; we współczesnym świecie zmniejszające się bezpieczeństwo żywnościowe i niedobory zasobów powiązano z przemocą społeczno-polityczną rozciągającą się od Egiptu po Syrię (Natalini, Bravo i Jones 2019 ), aby podać tylko jeden przykład. Współczesne studia przypadków i literatura dostarczyły dowodów na to, że wstrząsy związane z bezpieczeństwem żywnościowym mogą wpływać na emigrację, konflikty i wskaźniki naturalnej śmiertelności (Richards, Lupton i Allwood 2021 ). Co więcej, spadek plonów zbóż prawdopodobnie doprowadził do wyższych wskaźników niewolnictwa i zadłużeń, ponieważ chłopi nie spłacali pożyczek mierzonych w pszenicy lub jęczmieniu (Graeber 2011 ) . Czynniki takie jak zadłużenie (Graeber 2011 ), malejące możliwości gospodarcze (Lawson 2019 ) i nierówność (Wilkinson i Pickett 2010 ), wszystkie są powiązane z tarciami społecznymi, a nawet buntem. Starożytne reżimy słynęły również z tego, że w trudnych czasach wymagały od rolników i chłopów zbyt wiele, powodując ucieczki lub walki, jak miało to miejsce w przypadku Trzeciej Dynastii z Ur (Scott 2017 ) . Wiemy też, że w okresie poprzedzającym upadek systemów nierówności w świecie epoki brązu pogłębiały się (Scheidel 2017 ). W związku z tym miasta i państwa stanęły w obliczu potężnej mieszanki czynników, które uczyniły je dojrzałymi albo do gwałtownych wstrząsów, albo do zwrócenia się w stronę konfliktu, aby zabezpieczyć skąpe zasoby w coraz bardziej chaotycznej sytuacji. Ponadto transport zbóż, metalu (zwłaszcza cyny) i innych towarów zostałby zakłócony w przypadku upadku miast, co pogłębiłoby niedobory zasobów.

Drugą awarią synchroniczną jest wroga migracja i piractwo spowodowane upadkiem miasta. Początkowy wybuch migracji prawdopodobnie był skutkiem ruchów tych, których zaczęliśmy nazywać Ludami Morza. Piractwo w sieci epoki brązu prawdopodobnie czerpało z tych migrantów, a także chłopów z Morza Śródziemnego, najemników, rozczarowanych wojowników i robotników (Hitchcock i Maeir 2014 , 2016 ). Wielokulturowi rabusie osiedlili się wśród istniejących ludów, ale także żerowali na i tak już zniszczonej sieci handlowej. W miarę upadku kolejnych miast rosła liczba chłopów, robotników, najemników i innych osób poszukujących alternatywnej pracy. Zatem piractwo było prawdopodobnie w pewnym stopniu spowodowane utratą miast. A wraz ze wzrostem liczby harcowników na morzu sieć handlowa uległa dalszej destabilizacji. Jeżeli choroby były również aktywną częścią kryzysu epoki brązu, wówczas emigracja obywateli, czy to na skutek piractwa, czy też bardziej tradycyjnej mobilności, również mogła działać jako wektor chorób. Mikroby często rozprzestrzeniają się wraz z chaosem.

Po trzecie, utrata powiązań handlowych i rosnący niedobór żywności osłabiłyby źródła dochodów obu miast i ich nadrzędnych rządów. W miarę jak zmniejszały się dostawy zboża, zmniejszała się także kasa rządowa. Prawdopodobnie doprowadziłoby to do dalszych ograniczeń w handlu, a także wyższego bezrobocia, a tym samym spowodowałoby zarówno przyjęcie piractwa, jak i dalszą migrację.

Każda z tych synchronicznych awarii opiera się na wzajemnych powiązaniach epoki brązu, działających jako kanał chaosu. Zależność miast od sieci handlowej w zakresie zasobów strategicznych, takich jak cyna i zboże, zapewniała bufor przed większością zakłóceń, ale prawdopodobnie stała się obciążeniem w przypadku połączenia megasuszy i konfliktu. Mamy na przykład miasta i stany, które podczas upadku epoki brązu zwracały się do innych o zboże i pomoc, jak pokazuje niedawno przetłumaczony tekst z Ugarit, w którym cytuje króla tego miasta błagającego egipskiego faraona: „Niech mój pan ocali [kraj Ugarit] i niech król da zboże, aby ocalić moje życie… i ocalić obywateli ziemi Ugarit” (Cohen 2021 ; Cline 2021 ). Podobnie bliskość i łatwe połączenia morskie zapewniły autostradę dla dyplomacji i handlu, ale ostatecznie także dla najeźdźców, migrantów i piratów.

Te różne wstrząsy miały różne ramy czasowe i dotkliwość. Nierówność, rosnące wzajemne powiązania i zależność od handlu można uznać za zjawiska o długotrwałym działaniu i wielkim wybuchu. Narastanie trwało dziesięciolecia lub stulecia, ale w końcu napięcie wybuchło. Zbiegło się to z „jednoczesnymi obciążeniami”, takimi jak zmiany klimatyczne, migracje, choroby i trzęsienia ziemi, które występowały na przestrzeni dziesięcioleci, lat, a nawet dni. Kryzysami „wzmacniającymi” były zatem działania wojenne, piractwo i inne nieprzystosowane i źle zrodzone reakcje na katastrofę. W systemie z epoki brązu występowała luka w zabezpieczeniach, zanim została ujawniona przez kilka katastrof w nieodpowiednim czasie (Tabela 2 ).

Odrodzenie epoki brązu

W pewnym sensie łatwiej jest szczegółowo opisać, w jaki sposób różne społeczeństwa i cywilizacje podniosły się lub nie podniosły po upadku oraz jak zmienił się system światowy. Jednak udokumentowanie, które państwa upadły, które odrodziły się lub przekształciły, a które zostały zastąpione przez nowe podmioty, które powstały w następstwie Upadku, jest skomplikowanym scenariuszem.

Na przykład niektórzy, jak neoasyryjczycy i Egipcjanie, byli w stanie utrzymać się dłużej niż inni, utrzymując pozycję króla/faraona i jego sług, pułapki otaczających ich elit, struktury administracyjne państwa , a nawet takie podstawy, jak umiejętność pisania i dalszego rejestrowania transakcji i działań swojego społeczeństwa. W końcu jednak nawet neoasyryjczycy na prawie dwieście lat ulegli zniszczeniom powodowanym przez ciągłą suszę, głód i natarcie nowych wrogów, takich jak Aramejczycy. Dopiero w IX wieku p.n.e. udało im się ponownie umocnić pozycję i ugruntować swoją pozycję, zastępując handel z późnej epoki brązu kampaniami wojskowymi i działaniami wojennymi, aby zdobyć podstawowe zapasy potrzebne do przetrwania. W międzyczasie Egipcjanie, również dotknięci suszą i problemami z Nilem, przekształcili się w rywalizujące ze sobą frakcje, a czasami także rywalizujących ze sobą faraonów, zwłaszcza w okresie dwudziestej pierwszej i dwudziestej drugiej dynastii. Jednak silnie zakorzeniona struktura ideologiczna Egiptu w połączeniu z mniejszym narażeniem go na suszę zapewniła pewien stopień ciągłości pomimo wewnętrznych walk.

Inne, jak Mykeńczycy i Minojczycy na Morzu Egejskim, Hetyci w środkowej Anatolii i większość małych królestw kananejskich w środkowym i południowym Lewancie, upadły szybko i prawie całkowicie, by już nigdy nie powstać do swojej pierwotnej formy. W każdym jednak przypadku słowo klucz to „prawie”, bo w każdym przypadku jakaś część społeczeństwa zdołała przetrwać, przekształcając się i dostosowując do nowej rzeczywistości.

Na przykład Fenicjanie najwyraźniej byli w stanie wykorzystać chaos i prosperować podczas nagłej nieobecności Ugarit, tak że teraz zaczęli wyruszać na wody Morza Śródziemnego, praktycznie bez sprzeciwu, i ostatecznie ponownie ustanowili połączenia z Morzem Egejskim i zachodniej części Morza Śródziemnego. Podobnie leżące w północnej Syrii państwo Karkemisz, rządzone przez członka hetyckiej rodziny królewskiej, przetrwało wraz z innymi małymi miastami i królestwami, aby wspólnie wziąć udział w nowym porządku społecznym jako neo-Hetyci, znani z Biblii hebrajskiej oraz z przekazów neoasyryjskich. W Grecji ludność, która przeżyła, powoli odbudowywała swoje społeczeństwo od podstaw, chociaż straciła prawie wszystko, łącznie z pismem, i powrót z Ciemnego Wieku, w którym nagle odnalazły się, zajmował więcej czasu niż któremukolwiek innemu społeczeństwu. sobie.

Chociaż nie możemy być pewni, wygląda na to, że poprzednie wzajemne połączenia Sieci Małego Świata z Epoki Brązu niekoniecznie pomogły w odbudowie kluczowych społeczeństw i państw, ponieważ nie wszystkie przetrwały stulecia po upadku. Chociaż sieci handlowe przetrwały, choć rozpadły się na mniejsze sieci, wiele odradzających się państw nie polegało na handlu w celu odmłodzenia. Jednakże ogólnie rzecz biorąc, prawdopodobnie nadal będziemy mogli wykorzystywać „cykl adaptacyjny” Hollinga przynajmniej w przypadku części sieci, takich jak przekształcenie ocalałych Kananejczyków w Fenicjan w przybrzeżnych regionach dzisiejszego Libanu. Niektórzy, szczególnie ci, którzy twierdzą, że Upadek jest w rzeczywistości raczej transformacją, mogą nawet argumentować, że „cykl adaptacyjny” jako całość można postrzegać w ostatecznym ponownym połączeniu całego regionu, mimo że kulminacja cyklu trwała co najmniej cztery długie stulecia, aż do końca VIII wieku p.n.e., aby doszły do ​​skutku (zob. także Newhard i Cline, ten tom).

Warto zauważyć, że nie ma dowodów na to, że te państwa lub narody wspólnie zdały sobie sprawę, że znajdują się w fazie upadku. Wiele wskazuje jednak na to, że część poszczególnych podmiotów zdawała sobie sprawę, że grozi im katastrofa. Na przykład egipska administracja w Kanaanie hodowała mocniejsze bydło i zwiększała produkcję zboża na początku suchego okresu. Rozszerzyli uprawy na sucho na południowych i wschodnich obrzeżach Lewantu, aby dostarczać żywność do najbardziej dotkniętych obszarów północnego Bliskiego Wschodu (Finkelstein i in. 2017 ). Najwyraźniej Egipcjanie nie byli ślepi na swoje położenie; zdawali sobie sprawę z suszy i podejmowali kroki adaptacyjne. Nie mogli jednak zdawać sobie sprawy z powagi i czasu trwania suszy, ani szerszego kontekstu rozwijającej się transformacji.

Jak zauważono, żaden z upadków nie wydaje się być całkowity. Chociaż niewątpliwie doszło do wielu zniszczeń, utraty poszczególnych form pisma i zerwania wielu sieci handlowych, zarówno osady, jak i zarządzanie przetrwały w bardziej zdecentralizowanej formie. Upadek epoki brązu był często procesem dezagregacji politycznej (Scott 2017 ). Można to również postrzegać jako triumf modułowości: zamiast poprzednich, większych, nadrzędnych sieci handlu i zarządzania, w następstwie upadku mniejsze podmioty przejęły teraz znaczącą rolę w rozwoju kultury i populacji. Nie powinno to jednak umniejszać rzeczywistych strat ludzkich i kulturowych, które najwyraźniej towarzyszyły upadkowi epoki brązu.

Wydaje się, że każde państwo opierało się na innej zasadzie lub atrybucie odporności, aby pomóc sobie w wyjściu z upadku w epoce brązu. Hetyci mieli strukturę niemal półfeudalną ⁴⁸ , co zapewniało pewną podstawę modułowości. Państwa zadne, które przetrwały pod nieobecność imperium hetyckiego, miały wystarczające powiązania kulturowe i polityczne, aby przenieść się do neohetytów, ale były wystarczająco modułowe, aby zapewnić, że nie rozpadną się wraz z Imperium. Wydaje się natomiast, że neoasyryjczycy polegali na bardziej złowrogim podejściu polegającym na adaptacji od handlu do podboju. Ponieważ handel okazał się niewystarczającym i nieprzewidywalnym źródłem kapitału dla państwa, zamiast tego przyjął bardziej niezawodną i lukratywną strategię prowadzenia wojny. Mogło to być spowodowane przyjęciem broni żelaznej i aneksją kluczowych kopalń rudy żelaza, chociaż kwestia ta wymaga dalszych badań (Mann 1986 ).

Neoasyryjczycy okazali się nie tylko odporni, ale także złowrogo antykruchi. Z drugiej strony, jak zauważono, po upadku Egiptu przeszedł długi okres fragmentacji politycznej i konfliktów. Prawdopodobnie jednak uniknął znacznie gorszego losu dzięki wystarczającej różnorodności ekologicznej, dzięki czemu obszary mniej narażone na suszę były w stanie zapewnić pokrycie tym, które poniosły większe straty. Ogólnie rzecz biorąc, zarówno Kananejczycy/Fenicjanie, jak i neoasyryjczycy wykazali właściwości zapobiegające kruchości, ponieważ znacznie zyskali w następstwie upadku. Neoasyryjczycy wyszli poza granice poprzedniego imperium asyryjskiego, podczas gdy fenickie państwa-miasta odniosły ogromny sukces handlowy i pozostawiły po sobie długą spuściznę, łącznie z alfabetem. W ekologii istnieje pojęcie „niszy”: pozycja gatunku w jego ekosystemie i warunki, do których jest on przystosowany. Fenicjanie zasadniczo rozszerzyli swoją niszę pod nieobecność Ugarita, podobnie jak neoasyryjczycy ze względu na bezbronność swoich sąsiadów.

Te różne podejścia do odporności można ogólnie uznać za ewolucję lub inwolucję. Ewolucja (zmiana adaptacyjna poprzez konkurencję) była bez wątpienia kluczem do militarnego wzrostu neoasyryjczyków. „Inwolucja”, tj. zmiana adaptacyjna poprzez współpracę, komunikację i symbiozę (Hustak i Myers 2012 ), była znacznie bardziej widoczna w rozwoju Fenicjan opartym na handlu. Stąd nie wszystkie formy odporności dla jednego państwa są równie korzystne dla jego sąsiadów lub szerszego systemu (Tabela 3 ).

We współczesnym świecie istnieje intrygująca liczba ech Systemu Państw z Epoki Brązu. Po pierwsze, podobnie jak epoka brązu, jest ona głęboko powiązana politycznie i ekonomicznie, pomimo obecności wielu konkurujących i współpracujących państw. Po drugie, w obu systemach istniał jeden szczególnie istotny przedmiot handlu, który napędzał system światowy. W epoce brązu była to cyna importowana głównie z Afganistanu; dla współczesnego świata jest to ropa pochodząca od garstki kluczowych eksporterów. Po trzecie, wiele zagrożeń, przed którymi stoją oba systemy światowe, jest zaskakująco podobnych. Świat epoki brązu doświadczył suszy spowodowanej zmianami klimatycznymi, podczas gdy my mamy do czynienia ze współczesnym, antropogenicznym globalnym ociepleniem. Epoka brązu była epoką nierówną, naznaczoną buntem pod koniec. Podobnie w ciągu ostatnich dziesięcioleci nierówności wewnątrz krajów stale rosły (Piketty i Goldhammer 2017 ).

Zauważamy jednak, że istnieje wiele oczywistych różnic, które mogą być dobre lub złe. Na przykład, plusem jest to, że ropa naftowa nie napotyka tych samych wąskich gardeł, co cyna, która prawdopodobnie występowała w epoce brązu. Z drugiej jednak strony istnieją głębokie obawy związane z pogarszającą się jakością ropy naftowej i jej zwrotem energetycznym z zainwestowanej energii (EROI).

Co więcej, wydaje się, że współczesny świat ma takie same długie bezpieczniki jak epoka brązu, jeśli chodzi o wzajemne powiązania i nierówności. Charakteryzuje się także wieloma takimi samymi nieuchronnymi wstrząsami w postaci zmiany klimatu i migracji wynikających z zakłóceń w środowisku. Kluczowa różnica polega, miejmy nadzieję, na zdolności adaptacyjnej. Współczesny świat ma znacznie większy potencjał adaptacji i uczenia się, ponieważ potrafi przewidywać nadchodzące kryzysy, polegać na lepszych możliwościach technicznych i uczyć się na przeszłości. Miejmy nadzieję, że uda mu się przystosować bez powielania krwawej ścieżki neoasyryjskiej.

Rozsądne jest również wskazanie, że system współczesnego świata jest prawdopodobnie zarówno gęściej powiązany, jak i znacznie szybciej działający niż system światowy z epoki brązu. Takie nowoczesne systemy, w połączeniu ze światem przypadkowych wstrząsów, mogą być po prostu podatne na awarie. Pomysł „normalnych wypadków” został już zaproponowany w odniesieniu do złożonych, ściśle powiązanych systemów, takich jak elektrownie jądrowe. W takich systemach katastrofy są zarówno nieuniknione, jak i nieprzewidywalne (Perrow 1999 ). Podobnie może występować zjawisko „normalnego załamania” w przypadku gęsto połączonych sieci państw. Tak więc, jeśli zdarzy się coś niewłaściwego i połączy się w kolejną „doskonałą burzę” lub serię „synchronicznych awarii”, możemy z łatwością odtworzyć upadek epoki brązu – zmodernizowany i zaktualizowany, ale z tym samym skutkiem pod każdym względem.

Ogólnie jednak upadek epoki brązu prawdopodobnie zawsze będzie ugrzęzły we mgle niepowodzeń społecznych. Być może nigdy nie będziemy mieli wystarczająco dokładnych danych, aby z całą pewnością stwierdzić, jaki rodzaj awarii sieci nastąpił, jakie były najpoważniejsze zagrożenia lub dlaczego w niektórych stanach sytuacja się poprawiła, a w innych nie. Niemniej jednak istniejące dane i teorie dotyczące ryzyka systemowego i odporności mogą dać nam podstawę do świadomych szacunków. Na przykład epoka brązu wydaje się być przykładem synchronicznych niepowodzeń, w których utrata miast powoduje pogorszenie koniunktury gospodarczej, destabilizację handlu, wojny, prywatność i bunt, stymulując dalszą utratę ośrodków miejskich. Było to spowodowane zmianami klimatycznymi, a także długoterminowymi tendencjami w zakresie zwiększania się nierówności i wzajemnych powiązań. Był to przykład „długich zapalników, wielkich wybuchów”, jednoczesnych naprężeń i wzmacniających uszkodzeń (Homer-Dixon et al. 2015 ), łączących się w celu utworzenia katastrofy.

Chociaż ryzyko upadku społeczeństw epoki brązu było wspólne, historie ożywienia są różne. Każdy kraj był wyjątkowy pod względem tego, jak radził sobie z wyzwaniami upadku lub nie. Niektórzy, jak na przykład ocalałe pozostałości Hetytów, polegali na istniejących sieciach mecenatu i półfeudalnych, aby zapewnić kontynuację pewnej jedności politycznej i kulturalnej. Inni, jak na przykład neoasyryjczycy, przyjęli bardziej brutalne podejście, porzucając handel ze spadającymi plonami i chwytając za broń, aby polować na osłabionych sąsiadów.

Niepokojące jest to, że wiele luk i zagrożeń obecnych w epoce brązu odbija się echem aż do dnia dzisiejszego. Różnica polega na tym, że ich skala i intensywność są zwiększone, a świat jest znacznie bardziej połączony ze sobą, uzbrojony w broń nuklearną, zależny od ropy naftowej i stojący w obliczu ekstremalnych zmian klimatycznych. Istnieją inne różnice, najważniejsze w naszej technologii i wiedzy zarówno na temat nadchodzących kryzysów, jak i upadku systemów w przeszłości. Czas pokaże, czy okażą się one wystarczające do zapewnienia odporności. Co ważne, liczy się rodzaj odporności. Nowoczesne państwo posiadające broń nuklearną i przyjmujące neoasyryjskie podejście do odbudowy jest dalekie od pożądanego.