O kulturze minojskiej[1], zwanej tak od mitycznego króla Minosa, wiemy stosunkowo niewiele. Rozwijała się w okresie od ok. 3000-1200 roku p.n.e. na Krecie, a jej wpływy sięgały wschodnich wybrzeży Sycylii, Grecji kontynentalnej oraz zachodnich wybrzeży Anatolii. Jej świadectwem są ruiny wielkich pałaców odkryte w Knossos i Fajstos. Nie wiemy, kim byli ich budowniczowie, nie potrafimy też odczytać dwóch starszych z trzech pozostawionych przez nich systemów pisma.
Wśród naukowców panuje zgoda, co do teorii pochodzenia Minojczyków. Przybyli z obszaru południowo-zachodniej Anatolii (obecna południowo-zachodnia Turcja). Wraz z nimi na Krecie pojawiła się w drugiej połowie IV tysiąclecia p.n.e. znajomość obróbki metali i bardziej zaawansowane techniki wypalania naczyń ceramicznych. Przybysze byli bardzo zorganizowaną ludnością. Wcześniej na wyspie były mniejsze grupy ludzi, często zamieszkujące sezonowe osady. Tymczasem migranci przybyli z zaawansowaną koncepcją organizacji osad. Wznosili też bardziej trwałe domostwa, później – olbrzymie kamienne pałace i wille zdobione malowidłami. Z badań archeologicznych wynika, że w drugiej połowie III tysiąclecia p.n.e.[2] na wyspie znajdowało się wiele niezależnych państewek (miast-państw). Pod koniec tego tysiąclecia w wyniku podboju władcy z Knossos podporządkowali sobie sąsiadów.
Badania archeologiczne wskazują, że dystans dzielący minojskich władców od ich poddanych był zdecydowanie mniejszy niż w innych częściach Bliskiego Wschodu. Zdaniem prof. Krzysztofa Nowickiego z Instytutu Archeologii i Etnologii PAN w Warszawie, być może wynikało to z tego, że o ówczesnych władcach należy myśleć raczej jak o władcach opiekunach i kapłanach, a nie wojownikach. Moim zdaniem, hipoteza taka jest zwykłym idealizowaniem przeszłości. Należy ponadto rozpatrywać zmiany społeczne w czasie. Mniejsze zróżnicowanie społeczne było wynikiem położenia geograficznego. Mieszkańcy Krety nie byli w odróżnieniu od ludów kontynentalnych narażeni na stałe ruchy migracyjne i najazdy sąsiadów i z tego powodu zapewne dłużej niż na innych obszarach przetrwał tu egalitarny charakter osadnictwa. Później zaś władcy nie musieli utrzymywać stałej zawodowej (najemnej) armii. W wyniku rozboju oraz handlu przywożono dobra, łupy i niezbędnych niewolników, dochodziło do stopniowego różnicowania majątkowego mieszkańców osad (miast). Ten rodzaj wojen nie prowadził jednak do znacznej dominacji jednostek (wodzów armii), wydaje się, że nie doszło do powstania na Krecie monarchii patrymonialnej, a co za tym idzie nie zaistniała konieczność legitymizacji władzy jednostki (dynastii).
Część historyków uważa, że korzystne położenie geograficzne pozwoliło Kreteńczykom uczestniczyć w wymianie handlowej między wyspami Morza Egejskiego, Grecją kontynentalną oraz z lepiej rozwiniętymi cywilizacjami Bliskiego Wschodu, co było także źródłem rozwoju ich technologii, inspiracji w sztuce i rzemiośle. Zyski z handlu zainwestowano w rozwój floty, co uczyniło z Krety w XIX-XVIII w. p.n.e. największe mocarstwo morskie[3]. Hipoteza ta jednak nie znajduje potwierdzenia, moim zdaniem, jest ona wynikiem przełożenia europejskiego merkantylizmu na ówczesne czasy[4], raczej powinniśmy przyjąć hipotezę zwykłego morskiego rozboju, jaki był jednym z zajęć ludności ówczesnej Krety.
Minojskie miasta z II tys. p.n.e. skupione były wokół wielkich pałaców (największe znaleziono w Knossos, Fajstos, Mallii), które były nie tylko siedzibą władcy, ale też centrum wytwórczym, magazynem, ośrodkiem kultu. Kreteńczycy posługiwali się kilkoma rodzajami pisma m.in. nierozszyfrowanym do dzisiaj pismem linearnym A, które stało się później podstawą dla stworzonego przez Mykeńczyków pisma linearnego B. Do najważniejszych zabytków zalicza się pałac w Knossos (zwany też pałacem Minosa), związany z mitem o Minotaurze, pochodzący z lat pomiędzy 2000-1570 r. p.n.e. Pałac pozbawiony jest fortyfikacji, co by wskazywało na okres względnego pokoju, a także na hegemonię tej kultury w tym rejonie.
Prace wykopaliskowe potwierdziły przekazy Homera o stu miastach istniejących na Krecie (do dziś odkryto ślady prawie dwustu). Do największych należały Knossos, Fajstos, Hagia Triada i Malia. W całości odkopane miasto nadbrzeżne Gurnia (1500 r. p.n.e.) liczyło około tysiąca mieszkańców. Żadne z odkopanych miast nie miało murów obronnych, znaleziono też niewiele broni.
W okresie przedpałacowym (3000 r. p.n.e. – 2000 r. p.n.e.) w pobliżu miast (osad) powstawały sanktuaria, które lokowano na wierzchołkach szczytów wyraźnie widocznych z sąsiadujących z nimi osad. Tutaj składano wota w postaci glinianych figurek i naczyń. Figurki przedstawiały mężczyzn, kobiety i zwierzęta, przede wszystkim byki. Były to postacie schematyczne, ukazane w pozycjach statycznych. Najczęściej sanktuaria te nie posiadały żadnych budowli, wyjątkiem było kilka największych w tym najstarsze, na górze Juktas, w pobliżu Knossos. Profesor Nowicki sądzi, że sanktuaria były symbolicznymi miejscami władzy Knossos. Do ich dominacji doszło jednak setki lat po tym, gdy istniały już sanktuaria. Natomiast wraz ze zdobywaniem kolejnych terytoriów przez władców z Knossos w pierwszych stuleciach II tysiąclecia p.n.e., widoczna jest unifikacja w postaci zmian systemów osadniczych – pojawiły się np. wille będące lokalnymi ośrodkami administracji. Fakt ten poprzedziły walki zbrojne – widoczne ślady po zniszczeniu pałaców w Malia i Fajstos ok. 1700 r. p.n.e.
Nie wiemy jak rozwijały się stosunki własności terytorialnej, oraz własności ziemi. Przed narzuceniem zwierzchnictwa[5] przez władców z Knossos mieszkańcom innych osad (miast) Krety dość powszechnie na całym terytorium wyspy były niewielkie kamienne posterunki – zlokalizowane na obszarach granicznych pomiędzy skonfliktowanymi terytoriami. Po podporządkowaniu osad władzy centralnej – zniknęły.
Do znakowania wyrobów oraz własności prywatnych używane były cylindryczne pieczęcie zdobione wzorami geometrycznymi, najczęściej spiralami, Wykonywano ozdoby ze złotych blaszek. Ceramikę zdobiły malowane, proste elementy geometryczne. Osady składały się z domów wznoszonych na planie prostokąta, budowanych z suszonej cegły na kamiennej podmurówce. Domy były podobne do siebie i ściśle do siebie przylegały. Były jakby „posklejane” ze sobą stanowiąc pomieszczenia jednego wielkiego domostwa-osady.
W połowie III tysiąclecia p.n.e. W dolinie Messara pojawiły się najstarsze groby tolosowe służące jako miejsce pochówku całych rodzin. Przez lata pochowano w nich dziesiątki zmarłych. Przed grobowcami stawiano ołtarze, na których były odprawiane ceremonie ku czci zmarłych.
Dzięki korzystnemu położeniu geograficznemu niektóre ośrodki osadnicze Krety mogły uczestniczyć w wymianie handlowej między ośrodkami polityczno-gospodarczymi na Półwyspie Bałkańskim a Bliskim Wschodem i Egiptem. Niewiele jednak wiemy o początkach tej wymiany, nie możemy wykluczyć, że wobec braku norm wymiana taka często mogła przekształcać się w zwykły rozbój, lub mieć taki charakter od początku. Przyczyniało się to do rozwoju floty, co przyczyniło się do wzrostu znaczenia tych miast (osad) Krety, które miały lepszy dostęp do morza, w konsekwencji do narzucania przez Ne dominacji innym rozwijającym się na wyspie ośrodkom. Między XIX-XVIII w. p.n.e. Kreta stała się morską potęgą. Utrzymywała częste kontakty handlowe z Egiptem, Ugarit i Byblos. Nie były to jednak kontakty stałe. Około 1800 r. p.n.e. Kreteńczycy założyli pierwszą kolonię na Kyterze, a wkrótce potem następne na innych wyspach Morza Egejskiego. W 1550 r. p.n.e. na Melos, Kreteńczycy założyli faktorię Filakopi. Stała się ona ośrodkiem handlu z Cykladami. W tym czasie Kreteńczycy zaczęli rościć pretensje do panowania nad cała okolicą Morza Śródziemnego. Z przejściowym powodzeniem udało im się nawet narzucić swe panowanie na obszarach Półwyspu Bałkańskiego. Plany te przekreśliła katastrofa Thery[6].
W okresie starszych pałaców (2000 r. p.n.e. – 1700 r. p.n.e.) powstały pozbawione murów obronnych, otwarte miasta: Knossos, Fajstos, Hagia Triada, Malia, Gurnia. Zabudowa miast tego okresu była zwarta. Domy zewnętrzne, w dolnych partiach były pozbawione okien i drzwi. Stanowiły jakby mur obronny. Około 2000 r. p.n.e. powstały pałace w Knossos, Fajstos i Malia. Nie posiadały murów obronnych. Wznosiły się wśród miejskiej zabudowy. Może to dowodzić, że w tym czasie nie dochodziło już do konfliktów pomiędzy poszczególnymi miastami, a w tych zatarły się już różnice kulturowe między panującymi i poddanymi. W bezpośrednim sąsiedztwie pałaców pobudowane były domy wysokich urzędników, piętrowe z balkonami. Pałace były siedzibą władcy oraz centrami życia społecznego, politycznego i gospodarczego. Znajdowały się w nich magazyny żywności, składy surowcowe i warsztaty rzemieślnicze. Na potrzeby administracji pałacowej wymyślono pismo linearne A. Przykładem są znaki tego pisma pokrywające dysk z pałacu w Fajstos.
W tym czasie doszło do dynamicznego rozwoju sztuki minojskiej. Nadal wytwarzano małe figurki postaci ludzkich, ale tym razem, starano się przedstawić je realistycznie. Nadal jednak postaci są statyczne. Realistycznie przedstawiano postaci ludzkie na pieczęciach i naczyniach ceramicznych. W odróżnieniu od figurek, postaci na pieczęciach lub ceramice na ogół znajdują się w ruchu (np. w tańcu, podczas pracy). Dopiero w XVII wieku p.n.e. figurki przedstawione są w pozach „zatrzymanego ruchu”. Oprócz grobów tolosowych były również groby izbowe, przypominające kształtem prostokątne izby typowych mieszkań. Niektóre z nich miały nawet brukowane otoczenie. Największe miały wymiary 40 × 30 m i otaczano je kolumnadą, zaś ich wnętrza składały się z mniejszych pomieszczeń.
Charakterystyczna dla tego okresu jest przepięknie zdobiona ceramika kamaresowa, której nazwa pochodzi od groty Kamares koło Fajstos, będącej pierwszym miejscem jej znalezienia. Produkowano cienkościenne wazy, dzbany i inne naczynia. Dekorowano je bogatymi ornamentami o żywej kolorystyce. Dekoracje malowane były na ciemnym tle w kolorze białym, żółtym, czerwonym, brązowym. Artyści chętnie zestawiali kontrastowe kolory, a ornamenty tworzyli z prostych elementów geometrycznych i stylizowanych motywów roślinnych. Do wyjątków należą przedstawienia figuralne. Dekoracja była tak komponowana, aby podkreślić kształt naczynia. Rzadziej spotykana w tym okresie była ceramika zwana w archeologii egg shell (skorupka jaj). Są to maleńkie czarki o bardzo cienkich ściankach.
W roku 1700 p.n.e. pałace zostały gruntownie zniszczone. Przyczyny tego faktu są nieznane. Mogło się to zdarzyć w wyniku trzęsienia ziemi. Jednak ślady pożarów każą wątpić w taką ewentualność, gdyż trzęsienia ziemi pożarów nie wzniecają. Grupa uczonych na czele z L. R. Palmerem sądzi, że nastąpił najazd indoeuropejskich Luwiów z Azji Mniejszej. Jednak wobec nieodczytania pisma linearnego A, nie można tej hipotezy obronić.
Wkrótce później (epoka Młodszych pałaców 1700 r. p.n.e. – 1400 r. p.n.e.) nastąpiła szybka odbudowa pałaców[7]. Na ich ścianach pojawiły się niespotykane dotąd duże freski. Malarstwo minojskie było pod silnym wpływem malarstwa egipskiego zarówno pod względem tematyki jak i techniki wykonania. Jest to malarstwo naturalistyczne, wiernie odtwarzające naturę. Nie jest to naturalizm w dzisiejszym rozumieniu, stosowanie barw ma charakter często umowny (małpki w kolorze niebieskim). Malowano sceny z życia dworu, uroczystości świeckie i religijne. Do rzadkości należą przedstawienia scen związanych z prowadzonymi wojnami. Tendencje realizmu w rzeźbie pogłębiły się. Figurki datowane na XVI – XV wiek p.n.e. przedstawiają ludzi w ruchu poprzez wygięcie ciała, ułożeniem rąk. Figurki kobiet ubrane są w tzw. stroje dworskie. Ubiór składał się z szerokiej spódnicy i obcisłego kaftanika odsłaniającego piersi. Są to postacie kapłanek lub wyobrażenia boginek. Figurki nadal wykonywano z gliny, fajansu, kości słoniowej oraz brązu. Pojawiły się kamienne naczynia. Były to wazy zdobione reliefami, oraz rytony (naczynia libacyjne).
Kryzys cywilizacji minojskiej zapoczątkowały katastrofy naturalne XVI wieku p.n.e. – trzęsienie ziemi i wybuch wulkanu na wyspie Thera (koniec XVI wieku p.n.e. lub ok. 1645/1628 r. p.n.e.) oraz tsunami będącym jego następstwem. Osłabiona wyspa padła ofiarą najazdu Mykeńczyków około 1450 r. p.n.e. Świadectwem tych walk są na Krecie ślady ogromnych zniszczeń, przede wszystkim pałaców i mniejszych ośrodków administracyjnych. W kilku przypadkach znaleziono też szkielety i ukryte „skarby”. Od tego momentu Mekkańczycy przejmowali władze na Krecie. Ostateczny kres cywilizacji minojsko-mykeńskiej nastąpił ok. 1200 r. p.n.e., i zapewne związany był z rozpadem państw mykeńskich na lądzie greckim.
Piotr Kotlarz
Przypisy:
[1] Odkrytej i poznanej dokładniej dopiero na początku XX wieku dzięki pracom wykopaliskowym prowadzonym przez archeologa Arthura Evansa w Knossos. Zaczęła kształtować się około 3000 r. p.n.e. na wyspie Krecie, szczyt rozwoju osiągnęła w tzw. okresie młodszych pałaców (ok. 1675-1450 p.n.e.)
[2] Chronologia dziejów cywilizacji minojskiej oparta jest o badania archeologiczne ceramiki. Podstawowy system został stworzony przez Arthura Evansa i rozwinięty później przez innych badaczy, jego podobne wersje stosowane są także dla innych cywilizacji kultury egejskiej. Zakłada on podział dziejów cywilizacji Krety w epoce brązu na trzy okresy: wczesnominojski, średniominojski i późnominojski (od angielskich skrótów oznaczanych EM, MM i LM). Okresy te podzielono w wyniku dalszych badań na mniejsze jednostki. Datowanie zależne jest od tego czy przyjmiemy chronologię niską lub wysoką (rozbieżności pomiędzy chronologiami dotyczą wątpliwości, co do daty wybuchu wulkanu na Thirze). Do celów periodyzacji dziejów Krety stosowany jest też system pałacowy, opierający się o fazy istnienia minojskich pałaców: faza przedpałacowa (EM i – MM IA), faza starszych pałaców (MM IA/IB – MM IIB), faza młodszych pałaców (MM IIIA – LM IB), faza późnopałacowa (LM II – LM IIIA) – istniał wtedy tylko pałac w Knossos, faza popałacowa (LM IIIB – LM IIIC).
[3] Pojęcie mocarstwo morskie jest nieprecyzyjne.
[4] Profesor Stanisław Łoś, pisząc o okresie znacznie późniejszym (Grecji połowy i tysiąclecia p.n.e.) zauważył, że poziom cywilizacyjny ówczesnych ludów sąsiadujących z miastami-państwami greckimi był zbyt niski, by mógł rozwinąć się handel. Ich potrzeby, będące wynikiem przyjętej wcześniej kulttury, były zbyt ograniczone. Por.: S. Łoś, Hellada na przełomie, Lublin 2012.
[5] Oczywiście nie „zjednoczenia”, którego to określenia używają niektórzy historycy. Jednoczyć można coś po wcześniejszym podziale, coś co było kiedyś jednością.
[6] Por.: T. Łoposzko, Tajemnice starożytnej żeglugi, Gdańsk 1977, s. 110-111;por. też: Szymon Zdziebłowski, Cywilizacja minojska nie była od początku jednorodnym tworem politycznym, Szymon Zdziebłowski, www.naukawpolsce.pap.pl.
[7] Dowodziłoby to, że upadek nastąpił raczej w wyniku trzęsienia ziemi a nie najazdu, po którym tak szybka odbudowa nie byłaby możliwa, choćby z powodu spowodowanego nim spadku liczby ludności. Uważam, że żadna z przyjmowanych dotąd hipotez nie jest jeszcze dostatecznie udowodniona.
Obraz wyróżniający: Ruiny pałacu w Knossos. Autorstwa Chris 73 / Wikimedia Commons, CC BY-SA 3.0, https://commons.wikimedia.org/w/index.php?curid=190669
