Zmiany w liczbach i strukturach ludności Warszawy w czasie II wojny światowej do sierpnia 1944 roku / Piotr Kotlarz

[Zamieszczając poniżej artykuł na temat struktur ludności Warszawy w czasach okupacji zdaję sobie sprawę z jego braków. Przytaczany tekst ma być w przyszłości fragmentem mojej książki „Harcerze z Województwa Pomorskiego i Wolnego Miasta Gdańska w okupowanej Warszawie i ich udział w Powstaniu Warszawskim”. W pracy na ten temat pytanie odnoszące się do tego jak wielu Polaków z tych obszarów znalazło się w Warszawie, jest jednym z podstawowych. Niestety, nie potrafiłem znaleźć na ten temat zbyt wielu informacji. Może coś przeoczyłem, może ktoś z Państwa zna źródła, do których powinienem jeszcze sięgnąć. Bardzo proszę o pomoc w tym zakresie. Mam nadzieję, że dzięki Państwa pomocy uda mi się w przyszłości poprawić ten artykuł i wzbogacić fragment rozdziału mojej książki

     Piotr Kotlarz]

To temat dotąd nieopracowany, a przecież niezwykle ważny. Wokół różnych wydarzeń, jakie miały miejsce w okupowanej Warszawie powstało już bardzo wiele opracowań, artykułów, prac literackich, a wciąż niewiele wiemy o jej mieszkańcach tego okresu. Mieszkańcy Warszawy, Warszawiacy, czyli kto? Umyka naszej świadomości to, że byli to w znacznej mierze inni ludzie niż ci, którzy byli mieszkańcami Warszawy przed Wrześniem 1939 roku. Do znacznych zmian w populacji stolicy dochodziło już w okresie międzywojenny. W 1921 roku Warszawa miała 937 000 mieszkańców w 1931 roku już 1 172 000, a na dzień 1 stycznia 1938 roku szacowano, że liczba ta podskoczyła do 1 265 000. Z tego 29% stanowiła ludność żydowska. Z innych źródeł dowiadujemy się, że w 1939 Warszawa liczyła 1 289 000 mieszkańców¹.

Niestety, odnośnie do kolejnych lat możemy pozyskać tylko dane szacunkowe, zagadnienia odnoszące się do zmian populacji Warszawy w czasie okupacji nie zostały dotychczas zbadane. Przypuszcza się, że we wrześniu 1939 roku, podczas inwazji hitlerowskiej na Polskę, liczba ludności Warszawy spadła o około 30%. Ucieczka cywilów przed zbliżającą się armią niemiecką spowodowała, że ludność Warszawy 1939 wynosiła jedynie około 900 000 osób².

Po napaści Niemiec na Polskę 1 września 1939 r., która rozpoczęła II wojnę światową, Warszawa broniła się do 27 września. Najbardziej ostrożne szacunki na temat strat poniesionych przez cywilną ludność Warszawy w czasie oblężenia we wrześniu 1939 roku mówią o 10 tys. zabitych i 50 tys. rannych. Tomasz Szarota jest skłonny szacować liczbę zabitych mieszkańców na kilkanaście tysięcy. Z kolei Karol Mórawski i Henryk Stańczyk podają liczbę 25 tys. zabitych oraz około 20 tys. lub kilkudziesięciu tysięcy rannych cywilów³. Niestety, zauważamy w tych szacunkach dość znaczne rozbieżności. Pozostaje mieć nadzieję, ze zostaną w przyszłości zweryfikowane.

Kolejne pytanie odnosi się do liczby mężczyzn z Warszawy zmobilizowanych w czasie wojny. Jak wielu z nich zginęło w czasie działań wojennych i jak wielu zostało internowanych w obozach jenieckich (wielu przez całą okupację)?

Nie wiemy też dokładnie jaka liczba ludności przybyła do Warszawy w ramach przymusowych wysiedleń z ziem włączonych do Rzeszy, a także uciekinierów z obszarów zajętych i włączonych po 17 września do ZSRR, a które później (po 22 czerwca 1941 roku) znalazły się pod okupacją niemiecką. Kwestia ta jest tym trudniejsza do prześledzenia, że przemieszczenia tej grupy ludności nie miały charakteru stałego. Czasami (jak zobaczymy np. śledząc losy rodzin niektórych harcerzy) Warszawa była tylko krótkotrwałym etapem w drodze poszukiwania nowego miejsca co życia.

Z czasem przybywali też do Warszawy inni Polacy z ziem włączonych do Rzeszy uciekając przed przymusowymi robotami, służbą wojskową lub grożącym im aresztowaniom.

Według szacunków prowadzone przez Niemców wysiedlenia objęły na wszystkich terenach włączonych do Rzeszy 923 tysiące osób (w tym tylko zimą 1939/1940 ok. 860.000 Polaków). Liczba ta nie obejmuje Zamojszczyzny, która znajdowała się w granicach Generalnego Gubernatorstwa. Z tego obszaru wysiedlono od listopada 1941 do sierpnia 1943 r. około 116 tys. osób z 297 wsi w czterech powiatach”⁴. Jaka liczba ludności wysiedlonej z Rzeszy oraz np. z Zamojszczyzny znalazła się w Warszawie? Niestety, nie znalazłem odnośnie do tego pytania nawet danych szacunkowych. Nie wiemy, czy były to dziesiątki, czy nawet setki tysięcy?

Kolejną przyczyną zmian w liczbie ludności Warszawy stanowiły wywózki ludności z Warszawy na roboty przymusowe do Rzeszy szacowane są na ok. 150 tys. osób⁵ (w tym mogła być też spora liczba Polaków przybyłych do Warszawy już po klęsce wrześniowej), dalsze aresztowania i zsyłki ludności do obozów koncentracyjnych oraz rozstrzeliwanie ludności w ramach akcji odwetowych.

Pierwsi Niemcy pojawili się w Warszawie zaraz po kapitulacji Polski jesienią 1939 r. Zmiana miejsca zamieszkania wymusiła przyjęcie nowych punktów widzenia i przystosowanie się do nowej rzeczywistości. Głównym doświadczeniem ok. 50 tys. folksdojczów i Niemców przybyłych do Warszawy z III Rzeszy było więc w tym początkowym okresie dojmujące poczucie niepewności. Poczucie bezpieczeństwa dawała im przede wszystkim praca, która przebiegała najczęściej w sposób unormowany i zrutynizowany⁶.

W Warszawie z samego tylko obszaru „dzielnicy niemieckiej” – umiejscowionej na południu Śródmieścia – wysiedlono do połowy roku 1943 około 20 000 osób. Konspiracyjny „Biuletyn Gospodarczy” szacował jednak, że łącznie w okupowanej stolicy było w tym czasie 60 000 osób wygnanych ze swoich mieszkań i pozbawionych innego lokalu.

W wyniku utworzenia warszawskiego getta (data) cała ludność żydowska Warszawy – kilkaset tysięcy, czyli około 30% ludności miasta – została wpędzona do getta warszawskiego.  Od lipca 1942 r. zaczęto masowo deportować Żydów z getta warszawskiego do obozów zagłady Aktion Reinhar, zwłaszcza do Treblinki. Kiedy 19 kwietnia 1943 roku wydano rozkaz unicestwienia getta w ramach „ostatecznego rozwiązania” Hitlera, żydowscy bojownicy w getcie warszawskim rozpoczęli powstanie. Pomimo znacznej przewagi liczebnej i uzbrojenia getto przetrwało prawie miesiąc. Po zakończeniu walk prawie wszyscy, którzy przeżyli, zostali zamordowani, a tylko nielicznym udało się uciec lub ukryć. 

Dla celów niniejszej pracy ważne są również straty materialne. Zniszczenie domów, mieszkań itp. miało wpływ na sytuację mieszkańców Warszawy, w tym gęstość zamieszkiwania oraz konieczność zmiany jego miejsca w czasie okupacji.

Straty w substancji materialnej miasta powstałe we wrześniu 1939 roku są szacowane na 10%, 12% lub nawet do 20%. Wartość zniszczeń szacowano na ok. 3 mld przedwojennych złotych.

Największe zniszczenia odnotowano w Śródmieściu. Szczególnie dotkliwych strat doznała tam dzielnica północna, w tym m.in. okolice Nalewek, pl. Bankowego i pl. Żelaznej Bramy. Silnie ucierpiała również zabudowa położona w sąsiedztwie Dworca Głównego, wokół placów  Piłsudskiego i Teatralnego, w sąsiedztwie siedziby Polskiego Radia przy  ul. Zielonej 25 oraz na początkowym odcinku u;. Senatorskiej.   Ze względu na bliskie sąsiedztwo siedziby Dowództwa Obrony Warszawy ( Nowy Świat 67) „nieomal starta z powierzchni ziemi” została zabudowa na odcinku ul. Świętokrzyskiej od ul. Mazowieckiej do Nowego Światu. Duże zniszczenia odnotowano też na niektórych odcinkach Nowego Światu i ul, Marszałkowskiej. Jednocześnie silnie ucierpiały te dzielnice, które leżały na drodze niemieckiego natarcia, tj. Ochota, Saska Kępa, Mokotów oraz Wola. W tej ostatniej zniszczeniu uległo ponad 20% substancji majątkowej⁷.

Do kolejnych zniszczeń substancji mieszkaniowej, a także w liczbie mieszkańców okupowanej Warszawy, dochodziło też w wyniku nalotów sowieckich. Działaniami tymi komunistyczna Rosja wpisywała się niejako w plany niemieckich nazistów wobec naszej stolicy. Pierwsze naloty na polską stolicę nastąpiły pod koniec czerwca 1941 roku. W późniejszym okresie sowieckie lotnictwo jeszcze kilkanaście razy zbombardowało Warszawę, przy czym najwięcej ofiar i zniszczeń spowodowały naloty przeprowadzone latem 1942 roku oraz w maju 1943 roku. Celem ataków były niemieckie obiekty wojskowe i węzły komunikacyjne. Wielokrotnie sowieckie bomby spadały jednak na gęsto zaludnione dzielnice mieszkaniowe (w tym na getto warszawskie). W wyniku nalotów zginęło co najmniej 1000 mieszkańców Warszawy, kolejnych kilka tysięcy odniosło rany, a kilkaset budynków uległo zburzeniu lub uszkodzeniu.

Polskie miasta już przed II wojną światową zmagały się na wielką skalę z problemem przeludnienia i „głodu mieszkaniowego”. Sytuacja, wcześniej ciężka, stała się prawdziwie koszmarna w następstwie polityki prowadzonej przez okupanta niemieckiego. Szacuje się, że w Krakowie w roku 1943 na jedną izbę w polskim mieszkaniu przypadało średnio trzech lokatorów. W Warszawie nawet jawna, kolaborancka prasa przyznawała – latem roku 1941 – że istnieje 550 lokali jednoizbowych, gdzie mieszka po 12 osób. Faktyczna liczba takich klitek była zapewne o wiele wyższa⁸.

Sumując, głównymi czynnikami kształtującymi sytuację demograficzną Warszawy w latach II wojny światowej i okupacji niemieckiej były przymusowe przesiedlenia, straty ludności na skutek działań wojennych, działania eksterminacyjne (egzekucje, wywóz do obozów zagłady, obozów koncentracyjnych i na roboty przymusowe oraz wynikające z nich straty ludnościowe) oraz ruch naturalny. Materiały statystyczne określające stan i rozwój liczby ludności dla tego okresu mają charakter wtórny i zostały przedstawione w monografii Ludność Warszawy w XX wieku. Liczba ludności Warszawy licząca w dniu 1 sierpnia 1939 roku 1 307 tys. mieszkańców spadła w końcu 1944 roku do 162 tys., z tego 140 tys. na Pradze⁹.

Przypisy

2 Powojenna Warszawa i jej ludność w liczbach, https://www.trinet.com.pl/powojenna-warszawa-i-jej-ludnosc-w-liczbach/

3Bombardowanie Warszawy, Wikipedia, https://pl.wikipedia.org/wiki/Bombardowanie_Warszawy_(1939)

4Michał Szukała, „Wysiedlenia ludności polskiej z okupowanych ziem polskich włączonych do III Rzeszy w latach 1939–1945”, https://dzieje.pl/ksiazki/wysiedlenia-ludnosci-polskiej-z-okupowanych-ziem-polskich-wlaczonych-do-iii-rzeszy-w-latach; Terytoria Polskie anektowane przez III Rzeszę, https://pl.wikipedia.org/wiki/Terytoria_Polski_anektowane_przez_III_Rzesz%C4%99

5Andrzej Gawryszewski, Rozwój demograficzno-społeczny Warszawy w XX wieku, toż „Mazowsze. Studia Regionalne” 2010 nr 5, s. 11-28. http://mazowsze.hist.pl/42/Mazowsze_Studia_Regionalne/896/2010/34270/; toż: file:///C:/Users/Czytelnik/Downloads/msr_5_gawryszewski.pdf

6 Stephan Lehenstaedt, Życie codzienne w okupowanej Warszawie, „Polityka” 1.X.2013, https://www.polityka.pl/tygodnikpolityka/historia/1556781,1,zycie-codzienne-w-okupowanej-warszawie.read

7Bombardowanie Warszawy, Wikipedia, https://pl.wikipedia.org/wiki/Bombardowanie_Warszawy_(1939)

8 Kamil Janicki, Warunki życia w okupowanej Polsce. Co stało się, gdy do miast trafiły setki tysięcy wysiedlonych i uchodźców? https://wielkahistoria.pl/warunki-zycia-w-okupowanej-polsce-co-stalo-sie-gdy-do-miast-trafily-setki-tysiecy-wysiedlonych-i-uchodzcow/ 01.09.2023

 

Obraz wyróżniający: Mieszkańcy Warszawy zgromadzeni pod jednym z megafonów ulicznych („szczekaczek”) przez które były ogłaszane m.in. zarządzenia władz niemieckich oraz informacje o zatrzymanych zakładnikach i przeprowadzanych egzekucjach. Z Wikimedia Commons, bezpłatnego repozytorium multimediów.