W różnych okresach dwudziestolecia międzywojennego w Polsce wychodziło około trzydziestu czasopism o tematyce teatralnej. Część z nich powoływały do życia dyrekcje teatrów w celu popularyzowania swoich idei artystycznych i polityki repertuarowej. Jednym z ciekawszych takich pism był „Teatr” wydawany przez Teatr Polski i Mały, redagowany między innymi przez Leona Schillera (1918–19, 1928/29–1930/31). Na łamach pisma postulowano stworzenie sceny uwzględniającej nowoczesne elementy sztuki dramatycznej, inscenizatorskiej, aktorskiej i reżyserskiej oraz przygotowywano podłoże dla rozwoju odrębnego stylu sztuki narodowej. W latach 1928–31 dominowała w „Teatrze” problematyka historyczna; w 1930 roku ukazał się artykuł omawiający teatr szkolny w czasie Powszechnej Wystawy Krajowej.
Pismo o takim samym tytule – „Teatr” – redagowane przez Tymona Terleckiego (oraz Remigiusza Świerczewskiego w 1934), wydawało w latach 1934–39 Towarzystwo Krzewienia Kultury Teatralnej. Jednym z celów TKKT była organizacja widowni i wychowanie przyszłego widza przez tworzenie scen dla dzieci i młodzieży szkolnej w teatrach zawodowych. Na łamach „Teatru” w latach trzydziestych znajdujemy informacje dotyczące aktywności teatrów warszawskich podległych Dyrekcji Teatrów Towarzystwa Krzewienia Kultury Teatralnej w Warszawie (m.in. Teatru Narodowego, Polskiego i Letniego) oraz scen w innych regionach Polski, a także artykuły Arnolda Szyfmana i Kazimierza Koźniewskiego, którzy podejmowali zagadnienie scen szkolnych w teatrach zawodowych.
„Scena Polska” była skierowana głównie do środowiska teatralnego. W dziejach pisma wyróżnić można cztery okresy. W pierwszym, do 1923 roku włącznie, miało ono charakter biuletynu ZASP-owskiego i dominowały w nim problemy związkowe, krótkie biogramy dawnych aktorów i kronikarskie informacje z życia teatralnego Polski i zagranicy. W latach 1924–1927 „Scena Polska” stała się kwartalnikiem o ambicjach naukowych, którego celem było, według słów Władysława Zawistowskiego, wzmożenie teatrologicznego ruchu badawczego. Najważniejsze miejsce w piśmie zaczął zajmować dział rozpraw o charakterze poznawczym i teoretycznym, a obok niego fachowo prowadzone kroniki[1]1698. W latach 1924–1925 wprowadzono do pisma nowy dział Archiwum – pierwszą w Polsce dokumentację działalności współczesnego teatru. W 1927 roku pismo zawiesiło działalność.
Ponownie „Scenę Polską”, tym razem jako dwutygodnik, wydawano w latach 1929–32. Redagował ją początkowo Ludwik Czerwiński, później Jacek Früchling. W tym okresie „Scena Polska” zatraciła charakter pisma teoretycznego i stała się organem środowiskowym; publikowała głównie felietony, anegdoty, informacje i noty o najaktualniejszych wydarzeniach w międzynarodowym życiu teatralnym; zamieszczano w niej jednak także teksty o charakterze historycznym. W 1930 roku na łamach „Sceny Polskiej” ukazał się apel do Związku Artystów Scen Polskich, aby zajął się serdecznie teatrem szkolnym. W 1931 roku „Scena Polska” ponownie nabrała charakteru związkowego. Czwarty, najbardziej twórczy okres rozwoju przeżywała „Scena Polska” w latach 1936–39 pod redakcją Tymona Terleckiego. Stała się wówczas ponownie kwartalnikiem. Okres ten otworzył we wrześniu 1936 roku Pamiętnik Nadzwyczajnego Zjazdu Delegatów ZASP, poświęcony sprawom i zagadnieniom artystycznym[2].
Na Nadzwyczajnym Walnym Zjeździe Delegatów ZASP w tymże roku poświęcono wiele życzliwej uwagi teatrowi dla dzieci i młodzieży. W 1938 roku „Scena Polska” w artykułach Zdzisława Kwiecińskiego, Zygmunta Leśniowskiego i Stefana Papée dała wyraz zainteresowania tym problemem, podejmując zagadnienia scen dla młodzieży szkolnej w teatrach zawodowych oraz współpracy aktorów i reżyserów związanych z ZASP ze scenami uczniowskimi w szkołach[3].
Poważne miejsce wśród pism dotyczących spraw teatru zajmował w dwudziestoleciu międzywojennym również „Teatr Ludowy” nawiązujący w swej działalności do tradycji sprzed I wojny, głównie do „Poradnika Teatrów i Chórów Włościańskich”, który dzięki współpracy z etnografami i historykami literatury zamieszczał na swych łamach szkice o ludowych tradycjach polskich i obcych. Szczególny rozwój „Teatru Ludowego” zaczął się z chwilą objęcia jego redakcji przez Jędrzeja Cierniaka (od września 1923 roku). W latach 1924– 31 pismo to firmował i wydawał Związek Teatrów Ludowych, który w 1932 roku przekazał ten tytuł na rzecz Instytutu Teatrów Ludowych w Warszawie. Pismo stało się oficjalnym organem Instytutu; stopniowo osiągało nakład do 12 tysięcy (w latach kryzysu 5 tysięcy) egzemplarzy.
„Teatr Ludowy” miał charakter ponadregionalny. Od początku swego istnienia trafiał do Kół Młodzieży Wiejskiej, później także do środowisk robotniczych i nauczycieli szkół powszechnych. Jego aktywność na rzecz teatru szkolnego była bardzo znaczna; miesięcznik zawierał artykuły i materiały dotyczące wszystkich rodzajów teatru ludowego, a więc – chłopskiego, robotniczego, szkolnego, żołnierskiego itp., a także z zakresu muzyki ludowej.
Dwa numery „Teatru Ludowego” (1922, nr 3 i 1923, nr 6) poświęcono w całości teatrowi szkolnemu. W zeszycie z 1923 roku publikowano wiele materiałów repertuarowych, m. in. prace Jędrzeja Cierniaka i Janiny Porazińskiej. W numerach 7/8 z 1923 roku zamieszczono opinie o teatrze szkolnym pióra wybitnych zagranicznych znawców tego zagadnienia. Komplet wydań „Teatru Ludowego” z lat 1919–39 daje obraz ideowych poszukiwań w dziedzinie teatru ludowego w Polsce, od teatru amatorskiego, polegającego na naśladownictwie realistycznej sceny zawodowej oraz propagowaniu teatru anczycowskiego przez inscenizowanie pieśni ludowych, ballad, recytacji zespołowych utworów poetyckich z wielkiej literatury, aż do tworzenia ludowego teatru misterium opartego na tradycyjnej obrzędowości wiejskiej.
Z założenia „Teatr Ludowy” był pismem poradnikowym. Po wejściu do redakcji Jędrzeja Cierniaka stawał się pismem z każdym rokiem coraz bardziej konsekwentnym, rozwijającym na wielu płaszczyznach ideę teatru jako artystycznej formy wypowiedzi środowisk wiejskich[4]. Redakcja publikowała też artykuły dotyczące rozwoju scen uczniowskich. Numer 6 pisma z 1923 roku prawie w całości poświęcony był teatrowi dziecięcemu i szkolnemu. Na łamach „Teatru Ludowego” zamieszczano propozycje inscenizacji pieśni, wierszy, wieczornic, wesel, dożynek i baśni.
Ciekawą inicjatywą redakcyjną było zgromadzenie w rocznikach 1928 i 1929 tematycznie dobranych materiałów przydatnych dla szkolnych zespołów teatralnych. W pierwszym zaprezentowano wybór inscenizacji, które odzwierciedlały polski kalendarz obrzędowy. Na styczeń proponowano występy z turoniem, na luty – odegranie zabawy w kulig, w marcu – teatralizację ciągnięcia kloca, w kwietniu – uroczystości topienia Marzanny, w maju – obnoszenie „gaiku zielonego”, w czerwcu – odtworzenie zwyczajów sobótkowych, w lipcu – inscenizację prowadzenia wilka na sznurach, w sierpniu – obchody dożynkowe, we wrześniu – odgrywanie obrzędu siania oziminy, październik uznano za najlepszy czas na pokaz zwyczajów weselnych, na Zaduszki przewidziano prezentacje II części „Dziadów”, na grudzień – wystawienie szopki.
Od czasu powstania pisma „Teatr w Szkole”, „Teatr Ludowy” sprawom inscenizacji szkolnych i szkole w ogóle poświęcał znacznie mniej miejsca, słusznie zresztą ustępując ten temat nowemu czasopismu. Zamieszczał jednak krótkie omówienia tematyki kolejnych numerów „Teatru w Szkole” lub podawał tytuły ciekawszych artykułów z tego pisma w rubryce „Czasopisma krajowe”. Ponadto odnotowywał w tym dziale ważniejsze, z punktu widzenia scen teatru ludowego, artykuły pomieszczane w takich pismach jak „Teatr”, „Scena Oświatowa”, „Praca Oświatowa” i „Oświata Pozaszkolna”. Zamieszczał też krótkie omówienia związanej z teatrem ludowym prasy zagranicznej. W 1937 roku Zarząd Instytutu Teatrów Ludowych zorganizował Ko-misję Teatru Kukiełkowego, której zadaniem było omawianie na łamach miesięcznika „Teatr Ludowy” spraw związanych z teatrem kukiełkowym w Polsce. Od 1938 roku „Teatr Ludowy” rozpoczął prowadzenie działu dotyczącego teatru kukiełek. Materiały dotyczące tego tematu ukazały się w numerach 2, 5, 7/8. Na zainteresowanie się zagadnieniem lalkarskim wpływały niewątpliwie informacje dotyczące działań tych scen zagranicą. Autorzy podkreślali, że we Włoszech, Czechosłowacji, Niemczech, Francji, Rosji i Stanach Zjednoczonych teatry kukiełkowe zyskały dużą popularność[5] oraz że teatr lalkowy wykorzystywany był tam też w praktyce teatrów szkolnych.
W Instytucie Teatrów Ludowych pojawiła się koncepcja powołania specjalnego pisma kukiełkarskiego, które miało być wydawane w Poznaniu przez interesujące się tym teatrem osoby[6]. Pod koniec 1938 roku zaczęło wychodzić czasopismo „Bal u Lal” pod redakcją Jana Sztaudyngera zajmujące się teatrem kukiełkowym. Pismo to firmował Wielkopolski Związek Teatrów Ludowych, a pieniądze na jego druk zdobywał własną przemyślnością sam redaktor[7].
Problematyka teatru szkolnego pojawiała się też niekiedy na łamach ukazujących się wówczas pism literackich: „Życie Sztuki” (1936–39), „Rocznik Literacki” (1932–38), „Życie Literackie” (1937–39), „Wiedza i Życie” (1926–39) oraz w wydawanym przez Komisję Artystyczną ZNP „Miesięczniku Literatury i Sztuki”. Organ Komisji Artystycznej ZNP „Miesięcznik Literatury i Sztuki” omawiał sprawy literatury i sztuki współczesnej, szczególną uwagę zwracając na życie artystyczne prowincji i twórczość nauczycieli. Jednym ze współautorów pisma był Henryk Ładosz, który pisał tu m.in. o współdziałaniu scen zawodowych ze szkołą[8]. Interesujące są tu też artykuły Stanisława Świdwińskiego na temat wychowania estetycznego młodzieży[9]. W numerze trzecim z 1934 roku Jerzy Zawieyski opublikował sztukę „Dyktator Faust”[10].
Piotr Kotlarz
[1] Por.: E. Udalska, Teatrologia w Polsce w latach 1918–1939, Warszawa 1977, s. 109–116.
[2] Por.: tamże.
[3] Por.: S. Papée, Teatr szkolny domaga się głosu, „Teatr Ludowy” 1947, nr 9, s. 414. 402Aneks I
[4] Por.: E. Udalska, dz. cyt., s. 116–118
[5] Por.: J. Wesołowski, Do naszych kukiełkarzy, „Teatr Ludowy” 1938, nr 2, s. 60–61; por. też: Sz. Baczyński, Teatr kukiełkowy „Baj”, „Teatr Ludowy” 1947, nr 5, s. 238. 403
[6] Por.: Instytut Teatrów Ludowych – Z instytucji, „Praca Oświatowa” 1938, nr 9, s. 548.
[7] Por.: Rozpoczynamy 32 rok służby, „Teatr Ludowy” 1946, nr 1–2, s. 7–13.
[8] Por. np.: H. Ładosz, Z widowni, „Miesięcznik Literatury i Sztuki” 1934, nr 1, s. 25–26.
[9] Por. np.: S. Świdwiński, Sztuka w szkole i życiu dzieci, „Miesięcznik Literatury i Sztuki” 1934/5, nr 6, s. 177–182; por. też: S. Świdwiński, Jeszcze o sztuce w szkole i życiu dzieci, „Miesięcznik Literatury i Sztuki” 1934/5, nr 7, s. 212–218.
[10] J. Zawieyski, Dyktator Faust, „Miesięcznik Literatury i Sztuki” 1934, nr 3, s. 65–72.