Siemiradzki Noc-Andrzeja 1867. By Henryk Siemiradzki – http://www.rempex.com.pl/events/26-158-aukcja-sztuki-dawnej/lots/2827-noc-sw-andrzeja-wrozbita-1867, Public Domain, https://commons.wikimedia.org/w/index.php?curid=20395542.
Wstęp
Andrzejki, obchodzone w noc z 29 na 30 listopada, to bez wątpienia bardzo stary zwyczaj i niezła zabawa, przy której dobrze bawili się nasi przodkowie wróżący sobie w celu otrzymania długo wyczekiwanych odpowiedzi. Przez lata tworzono więc różnorodne wróżby,
aby wyczytać nadchodząca przyszłość. Dziś Andrzejki są doskonałą okazją do przypomnienia sobie o tradycjach i obyczajach powiązanych ze starą magią i światem wróżb, o których niewielu dzisiaj pamięta. Nadal jednak mogą być one wspaniałą zabawą, która dostarczy wiele radości dzieciom i dorosłym.
Geneza święta
Geneza Andrzejek nie jest nam dzisiaj znana. Być może pojawiły się one już w czasach antycznych u starożytnych Greków (związane z kultem boga miłości, wróżb i jasnowidzenia – Andreasem) bądź plemion germańskich. Święto, oparte na wróżbach, przez wieki chętnie obchodzono praktycznie w całej Europie (m. in. w Szwajcarii, Włoszech, Niemczech, Litwie, Polsce). Na ziemiach dawnej Rzeczypospolitej Andrzejki znano już dobie staropolskiej. Pisał o nich w swoim dziele z 1557 r. Marcin Bielski (poeta, pisarz, żołnierz) „Komedyja Justyna i Konstancyjej” (walka cnót i występków) gdzie opisał wróżby młodych panien. Nazwa Andrzejek wywodzi się jednak od św. Andrzeja, wspominanego w Kościele 30 listopada.
Św. Andrzej
Bardzo ważny święty w Kościele Katolickim i Prawosławnym, męczennik ukrzyżowany przez pogan, wspominany 30 listopada. Był uczniem św. Jana Chrzciciela, a następnie jednym z dwunastu apostołów Jezusa Chrystusa i bratem św. Piotra. Z zamiłowania do poznawania świata wiele podróżował i już po śmierci Jezusa wyruszył głosić Ewangelię.
Dotarł m. in do Bizancjum, Scytii i Azji Mniejszej, aż po jej północne tereny. Zmarł jednak męczeńską śmiercią za wiarę, rozpięty na krzyżu w kształcie litery X, zwanym dziś krzyżem
św. Andrzeja. I jeśli nawet to tylko legenda, dzień jego odejścia stał się dniem wróżb panien na wydaniu, czasem ostatnich zabaw i sygnałem dla chrześcijan o nadchodzącym adwencie. Z tego tez względu chłopcy i dziewczęta przewidywali z roztopionego wosku kto zostanie ich drugą połówką, a wróżby te nazwano „andrzejkami”. Wspomniany Andrzej, został ogłoszony patronem wielu korporacji, zrzeszeń (rybaków, żeglarzy, górników), kilku krajów i miast – Szkocji, Grecji, Hiszpanii, Sycylii, Neapolu, Mantui, Brugii. Z czasem został również uznany patronem wróżb, opiekunem i powiernikiem problemów panien pragnących zamążpójścia. Dawniej bowiem dziewczęta wierzyły, że ten święty pomoże im w odnalezieniu wymarzonego małżonka.
Andrzejki w dawnych wiekach
Jako, że Andrzejki sięgają najprawdopodobniej jeszcze czasów pogańskich, forma wróżb miała bardziej charakter sakralny, a w wieczór andrzejkowy otwierały się wrota na siły nadprzyrodzone. Wówczas, jak zostało już kilkukrotnie nadmienione, wolnego stanu kobiety wróżyły sobie tego dnia przyszłego męża.
Wróżby
Andrzejkowa noc to wieczór zabawy i wspomnianych wróżb, a ich obchody są zróżnicowane w zależności od terenu. Najbardziej znaną wróżbą jest bez wątpienia lanie wosku przez klucz i to jaki kształt powstanie po zastygniętym wosku ma zapowiadać przyszłość osoby, która go uzyskała. Równie znane była wróżba z butów, ustawianych są jeden za drugim. Uważało się, że jeśli dany buty dotrze jako pierwszy do progu, to właśnie ta osoba najszybciej zmieni swój status w społeczeństwie. Na Kujawach i w Małopolsce niezamężne kobiety ustawiały się w kręgu, do którego wpuszczano gąsiora. Panna, jaką wybrało zwierzę, miała zostać niebawem mężatką. Ciekawe wróżby powstawały także z całych obierek jabłek, które rzucone za siebie miały nadać inicjał (literę) przyszłego wybranka.
Znana jest tradycja z Mazowsza o tworzonych przez dziewczęta plackach dla psa, które to pozostawiono na ławie. Danie zjedzone przez psa jako pierwsze sygnalizowało o bliskim ślubie wybranej panienki. Równie ważne było też jego szczekanie, gdyż z tej strony
miał nadejść mąż. Tradycyjnie tego wieczoru kazano również pannom wysiewać na polu nasiona lnu i konopi oraz ucinać gałązki wiśni bądź czereśni. To, co zaowocowało (w przypadku płodu rolnego) bądź wypuściło korzenie (mając na myśli gałązki), miało zwiastować małżeństwo poszczególnego dziewczęcia. Dzisiaj wróżby traktowane są jako rozrywka aniżeli przepowiadanie przyszłości, aczkolwiek wiele społeczności uważa je za warte uwagi tradycji, które należałoby przekazać kolejnym pokoleniom. Dzięki temu, pamięć o nich przetrwała do dziś, a imprezy andrzejkowe, organizuje się nie tylko w kameralnym gronie, ale i w klubach czy szkołach, stanowiąc okazję do integracji i świetnej zabawy. Dzisiejsze wróżby są często odmienne od tych znanych naszym przodkom, albowiem zastępują je często ciasteczka z wróżbą (stanowiące nie tylko przepyszną przekąskę, ale i urozmaicenie zabawy) czy karty do tarota z jakich „wróżka” przepowiada przyszłość.
Andrzejki na świecie. Rekonesans.
Warto jednak dodać, że w innych krajach również istnieje coś na kształt staropolskich andrzejek, zmienne jednak od regonu i tradycji kraju. Tak o to Szkocja w wieczór wspominający swojego wspaniałego patrona, św. Andrzeja, tzw. Bank Holiday (dzień wolny od pracy), ma uroczystość bardziej o charakterze religijnym, aniżeli rozrywkowym kiedy to przywołuje się szkocką historię oraz tradycję. Grecy swoje Ostatki również wiążą z postacią wspomnianego św. Andrzeja, ale i licznymi wróżbami miłosnymi. Wtedy też stosuje się bardzo wiele zadań dla panien chcących wyjść za mąż i pragnących poznać swoją bliską przyszłość. W Rumunii oczyszcza się z kolei swoje najbliższe otoczenie z mocy złych duchów, roznosząc wówczas po całym domostwie czosnek, znany już od wieków jako przedmiot do walki ze złem. Bułgaria zmieniła natomiast nazwę popularnych Andrzejek na Dzień Niedźwiedzia (tzw. Endrei) i wtedy według tradycji matki palą kolbę kukurydzy na pomyślność i ochronę córek.
Na Ukrainie natomiast uroczystości andrzejkowe odbywają się dopiero 13 grudnia (według prawosławnego kalendarza), a zabawy tego dnia dotyczą przede wszystkim zagadnień matrymonialnych.
Podsumowanie
Andrzejkowe tradycje i ich obrzędy były kiedyś bardziej bogatsze niż dziś. Wówczas to dziewczęta były przekonane, ze w tym dniu, wspominającym św. Andrzeja, poznają swoją przyszłość i imię późniejszego małżonka. Przez wieki Andrzejki były bardzo hucznie obchodzone, bo dawne społeczności tworzyły coraz to nowsze wróżby, począwszy od tych najbardziej prostych i naiwnych, po bardziej rozbudowane i skomplikowane, a których dzisiaj już nawet nie znamy. Warto też wspomnieć, że i mężczyźni mieli wówczas swoje święto – Katarzynki, które jednak z czasem przestano celebrować na rzecz bardziej popularnych Andrzejek. Tak o to Andrzejki są dzisiaj nie tylko elementem dawnej kultury, ale i inspiracją do wielu filmów czy książek gdyż magia tego tajemniczego wieczoru przyciąga odbiorców, chętnie oglądających bądź czytających o zdarzeniach nocy z 29 na 30 listopada, pozwalając sobie na chwilę oderwać się od szarej codzienności życia.
Bibliografia:
Attnater D., John C.R. (1997). Dykcjonarz świętych. Wydawnictwo Ossolineum.
Bystroń S. (1960). Dzieje obyczajów w dawnej Polsce. Wiek XVI–XVIII. Wydawnictwo P.I.W.
Cammilleri R. (2001). Wielka księga świętych patronów. Jakikolwiek jest wasz zawód, z jakimkolwiek problemem się borykacie, zawsze jest święty, do którego możecie się zwrócić. Wydawnictwo Jedność.
Chwalba A. (2005). Obyczaje w Polsce. Od średniowiecza do czasów współczesnych. PWN.
Gorys E. (2007). Leksykon świętych. Wydawnictwo Klub dla Ciebie.
Hryń – Kuśmierek R. (2010). Polskie tradycje doroczne. Wydawnictwo: Publicat.
Koper S. (2019). Święta po polsku. Tradycje i skandale. Wydawnictwo: FRONDA.
Kuchowicz Z. (1975). Obyczaje staropolskie XVII – XVIII wieku. Wydawnictwo Łódzkie.
Ogrodowska B. (1996). Święta polskie. Tradycje i obyczaje. Wydawnictwo Alfa.
Przyrowski Z. (1998). Popularna encyklopedia staropolska. Wydawnictwo ABC.
Zaleski W. (1995). Święci na każdy dzień. Wydawnictwo Salezjańskie.
Witkowski C. (1965). Doroczne polskie obrzędy i zwyczaje ludowe. Wydawnictwo: Muzeum
Etnograficzne w Krakowie.
Agnieszka Banaś