Podobnie jak na terytoriach Bliskiego i Środkowego Wschodu, tak też i na Dalekim Wschodzie w omawianym okresie zaczęły powstawać struktury państwowe. Pierwsze na terytorium dzisiejszych Chin, później i na terenach Półwyspu Koreańskiego oraz Półwyspu Indochińskiego. Oczywiście obok społeczeństw rolniczych, których produkcja żywności dawała stałe nadwyżki umożliwiające utworzenie trwałych struktur władzy (wojsko i administracja), na terytoriach tych żyły również społeczeństwa koczownicze lub łączące gospodarkę hodowlaną z wykorzystywaniem technik rolnych w niewielkim tylko zakresie. Spychane na tereny nieużytków, bagien i puszcz żyły również – wciąż jeszcze – społeczeństwa zbieracko-łowieckie.
Początki państwowości na obszarze obejmującym mniej więcej terytorium dzisiejszych Chin sięgają podobnie jak i na obszarze Mezopotamii czy Egiptu przełomu IV i III tysiąclecia p.n.e. (epoki brązu[1]. Najwcześniejsze znaleziska brązowe (narzędzia wykonane z miedzi i brązu) pochodzą z obszarów kultury Majiayao[2], która datowana jest od 3100 roku p.n.e. do 2700 roku p.n.e. Jednak powszechnie przyjmuje się za początek epoki brązu w Chinach lata od, około 2000 roku p.n.e., czyli od panowania półlegendarnej dynastii Xia, ostrożnie identyfikowanej ze znaną z wykopalisk kulturą Erlitou, datowaną od 1900 – 1500 roku p.n.e. Jak pisałem już powyżej wielokrotnie określenie epoka brązu jest bardzo dyskusyjne. Warto jednak podkreślić fakt pewnej jednoczesności czasu odkrycia tej nowej technologii z czasem powstawania państw. Obok narzędzi (a może nawet i wcześniej) zaczęto również wytwarzać z brązu broń. Mamy tu przykład, że wyścig zbrojeń umożliwił jednym społeczeństwom narzucenie władzy innym.
Wielu badaczy powstanie państwowości na terenie dzisiejszych Chin wiąże z kulturą Erliotu[3] (chin. upr.: 二里头文化; chin. trad.: 二里頭文化; pinyin: Erlǐtóu wénhuà). Większość chińskich archeologów uważa, że kulturę Erlitou należałoby utożsamiać z półlegendarną dynastią Xia. Ten pogląd nie jest podzielany przez innych archeologów, jako że nie zachowały się żadne pisemne świadectwa dotyczące kultury Erlitou. Nie problem umiejscowienia pierwszej, znanej nam dziś dynastii jest tu jednak najważniejszy. Może rzeczywiście do jej powstania doszło na obszarze obejmowanych przez tzw. kulturą Erliotu, ale przecież biorąc pod uwagę ówczesne możliwości komunikacyjne musimy założyć, że ludy tej kultury sąsiadowały z ludami o odrębnych modelach gospodarki i organizacji społecznej, w jakiejś mierze z nimi współegzystowały. Zmiana nastąpiła dopiero wraz z powstaniem państwowości, z wytworzeniem idei władztwa terytorialnego. Ważna jest również istota tej zmiany, również w ramach samej kultury Erliotu. Zapewne nie zmienił się sposób gospodarki, nie uległ zmianie sposób wyrabiania ceramiki, narzędzi itp., stąd archeologiczne ślady wskazują nawet na jej pewną ciągłość, zmienił się jednak zasadniczo sposób organizacji społecznej. Społeczeństwo egalitarne zastąpiło społeczeństwo zhierarchizowane. Tak jak i na innych obszarach ówczesnego świata zmiany te obejmowały początkowo niewielkie ośrodki (osady, przekształcające się w miasta-państwa) i na obszarze tzw. kultury Erliotu takich ośrodków mogło być kilka. Ówczesne możliwości komunikacyjne, przepływu informacji uniemożliwiały tworzenie od razu większych ośrodków politycznych. Dopiero z czasem w kolejnych miastach-państwach wytwarzały się struktury zdolne do tworzenia większych związków. Tak, że i do powstania dynastii Xia doszło dopiero po kilkudziesięciu, może i kilkuset latach od czasu powstania pierwszych zhierarchizowanych społeczeństw.
Pisząc o początkach państwowości na tym obszarze warto zwrócić uwagę na zachodzące w owym okresie ruchy ludności, na ich przemieszczanie na ogromnych obszarach. Nowe światło na to zagadnienie rzuca odkrycie do jakiego doszło na pustyni Takla Makan w regionie Xinjiang, w Zachodnich Chinach w 1934 roku. Cmentarz Small River został odkryty przez szwedzkiego archeologa Folke Bergmana. Badania w Takla Makan zostały ponownie podjęte w latach 2003-2005. Chińscy archeolodzy odkryli tam prawie 200 płasko zakończonych, czterometrowych pali. Część z nich była pomalowana na czarno i czerwono. Pod każdą tyczką spoczywała ułożona do góry dnem łódź, nakryta byczą skórą. W tych grobowcach znaleziono naturalnie zmumifikowane zwłoki. Zmarli znajdowali się z zaskakująco dobrym stanie – na ich ciałach ciągle znajdowały się ubrania: czapki z piórami, wełniane peleryny z frędzlami i skórzane buty. Surowy, suchy klimat pustynny świetnie zakonserwował ciała, włosy i odzież pochowanych tu ludzi. W trumnach kobiet Chińczycy natknęli się na naturalnych rozmiarów, wykonane z drewna męskie członki. Ich obecność pomogła potwierdzić wcześniejsze podejrzenie, że tyczki na grobach były symbolami fallicznymi. Zdaniem antropolog z Uniwersytetu Stanforda, Arthura Wolfa, nagrobne konstrukcje mogły być wyznacznikiem statusu społecznego. Z drugiej strony, jak dodaje dr Mair, ich znaczenie kultowe wydaje się zupełnie oczywiste. Przeżycie w takich ekstremalnych warunkach musiało być ciężkie, a śmiertelność niemowląt wysoka, stąd tak duża rola, jaką przypisywali prokreacji[4]. Miejsce to było popularnym szklakiem handlowym. Uważa się, że wiele osób to pochowani wędrowcy. Choć, moim zdaniem ilość grobowców wskazywałaby raczej na dłuższy czas pobytu tej grupy na tym obszarze.
Jak się okazało w wyniku badań genetycznych mieszkańcy prehistorycznego Xinjang mieli europejskie rysy – brązowe włosy i długie nosy. Chowano ich pod łodziami, obróconymi do góry dnem (podobnie jak np. o wiele późniejszych Wikingów). Tam, gdzie w Europie mogłyby stać kamienie nagrobne, wznoszą się zaś wysokie pale. Ciągle nie wiemy, kim byli ludzie z cmentarzyska Small River nr 5 w dorzeczu rzeki Tarim. Badania radiowęglowe, wskazujące daty od 3 980 lat temu, sugerują, że to najstarsze szczątki ludzkie pochodzące z Takla Makan. Badacze są niepewni co do ich pochodzenia i języka, jakim owi ludzie się posługiwali. Jedna z nich, tzw. „piękność z Lulan” została przebadana pod kątem DNA już w 2007 roku. Wskazywało ono na pochodzenie południowo- lub wschodnioazjatyckie. W zeszłym miesiącu chińscy specjaliści ogłosili z kolei na łamach “BMC Biology”, że populacja prehistorycznego Tarim miała mieszane pochodzenie, mając przodków zarówno w Europie, jak i na Syberii, a także że przybyła do Xingjang z zewnątrz. Większość pochowanych tam mężczyzn miała chromosom Y, który dzisiaj charakterystyczny jest dla Europy Wschodniej, Azji Centralnej i Syberii, rzadko natomiast występuje w Chinach. Mitochondrialne DNA, przekazywane po kądzieli, zdradzało zaś trzy linie pochodzenia – dwie z Europy i jedną z Syberii. Ponieważ i materiał z mitochondriów, i chromosom Y są stare, Chińczycy konkludują, że mieszkańcy Tarim to wynik zmieszania się dwóch grup – o pochodzeniu europejskim i syberyjskim. Najprawdopodobniej miało to miejsce ok. 4000 lat temu[5].
Legendarni władcy Chin
Jeśli wierzyć chińskim mitom i legendom, Chińczycy mieli w pradawnych czasach doprawdy nieludzkie szczęście i przytrafiali się im praktycznie sami idealni, mądrzy, rozsądni i sprawiedliwi władcy. Nie można było im zarzucić praktycznie żadnej skazy, może oprócz drobnej próżności, często wymyślali fundamentalne dla kultury wynalazki (czasem z czyjąś pomocą). Antenatami tych monarchów były mityczne istoty – bogowie lub smoki. Oczywiście, mity te i legendy, jak wszystkie im podobne, powstając w bardzo długim okresie, setki lat od czasów opisywanych przedstawiają obraz nie tylko znacznie wyidealizowany, ale też zawierają wiele uogólnień. Warto jednak tu je przytoczyć, nie tylko z powodu ich barwności, ale również dlatego, że w jakiś sposób wpływały na kształtowanie świadomości kolejnych pokoleń.
Trzech Dostojnych i Pięciu Cesarzy[6] (chin. upr.: 三皇五帝; chin. trad.: 三皇五帝; pinyin: Sānhuáng wǔdì; Wade-Giles: San-huang wu-ti) to mityczni władcy, którzy mieli rządzić w Chinach w latach 2850 − 2205 p.n.e., poprzedzając półlegendarną dynastię Xia. Ten mityczny okres pełnił szczególnie ważną rolę w konfucjanizmie, głównej ideologii cesarskich Chin. Jej założyciel, Konfucjusz uważał epokę, w której żyli mityczni władcy za złoty wiek chińskiej cywilizacji twierdząc, że kolejne pokolenia powinny brać przykład z niedoścignionych legendarnych przodków. Okres San Huang Wu Di stał się mitem założycielskim cywilizacji chińskiej, bo legendarnym władcom przypisywano rozmaite wynalazki.
Trzech Dostojnych San huang (三皇) to półboscy władcy, którzy dzięki swym mocom uczynili lepszym ludzkie życie. Dzięki swym cnotom mieli rządzić przez bardzo długi czas. W chińskiej tradycji istnieje kilka identyfikacji Trzech Dostojnych. Sima Qian w dziele „Zapiski historyka” wyliczał, że byli to: Władca Nieba (天皇), który rządził przez 18.000 lat, Władca Ziemi (地皇), który rządził przez 11.000 lat, Władca Ludzkości (泰皇 lub 人皇), który rządził przez 45.600 lat. Według dzieł Yundou shu (運斗樞) oraz Yuanming bao (元命苞) Trzej Dostojni to: Fuxi(伏羲), Shennong (神農), Nüwa (女媧); w księgach Shangshu dazhuan (尚書大傳) i Baihu tongyi (白虎通義) zamiast Nüwy figuruje Suiren (燧人), wynalazca ognia; w księdze Diwang shiji (帝王世紀) zastępuje ją Żółty cesarz (黄帝).
Fuxi (wym. fu-śi), znany też jako Taihao (太皞, dosł. Wielki Blask) – w mitologii chińskiej pierwszy z legendarnych Trzech Czcigodnych (Dostojnych), pierwszych władców Chin. Według traktatu Huainanzi jest bogiem Wschodu i planety Jowisz. Był synem boga piorunów Leishena i dziewczyny z kraju Huaxu. Miał siostrę Nüguę, którą poślubił, wbrew zasadom etycznym późniejszych Chińczyków. Miał być twórcą heksagramów umieszczonych w księdze Yijing oraz magicznego kwadratu luoshu. Przypisuje mu się także wynalezienie sieci do łowienia ryb, ustanowienie małżeństwa, nauczenie ludzi uprawy ziemi i rozniecania ognia, (choć inne legendy jako dawcę ognia wymieniają Żółtego Cesarza lub Suirena). Fuxi zazwyczaj przedstawiany jest jako pół-człowiek, pół-wąż (lub smok). Na płaskorzeźbach pochodzących z epoki Han Fuxi i Nügua przedstawiani są często jako ciasno splecione ze sobą węże. Fuxi trzyma w dłoni kątownik, będący symbolem budownictwa, ale także uzdrawiających i magicznych sił. Często przedstawiany jest także jako postać o głowie wołu i ciele smoka pokrytym łuskami. Według mitu Yao Fuxi i Nügua byli parą dzieci, które jako jedyni ludzie ocaleli z wielkiej powodzi, dzięki pomocy boga piorunów i tykwie, w której się schronili. Stąd też ma pochodzić imię Fuxi (brat-tykwa). Po potopie Fuxi miał poślubić swoją siostrę, która urodziła pierwszych ludzi[7].
Nüwa (chin. upr.: 女娲; chin. trad.: 女媧; pinyin: Nǚwā), także Nügua, starożytna chińska bogini uważana za stwórczynię ludzkości, była siostrą i małżonką Fuxi. Podobnie jak mąż była przedstawiana z ciałem węża lub z rybim ogonem. Podczas walki między bogami, gdy pękł jeden ze słupów podtrzymujących świat, góra Buzhou, Nüwa roztopiła kamienie i naprawiła go. Odtąd jednak jest on krótszy od pozostałych i świat jest przechylony w kierunku południowo-wschodnim, dlatego wszystkie rzeki w Chinach płyną w tym właśnie kierunku. Wierzono, że stworzyła ludzi, których wypalała w piecu z glinianych figurek. Ludzie wypalani w zbyt wysokiej temperaturze stali się czarnoskórzy, w zbyt niskiej biali. Najbardziej udanymi byli ostatni ludzie o żółtej skórze, czyli Chińczycy. Uważano, że Nüwa wynalazła organki ustne i flet, a także wprowadziła porządek do chińskiej muzyki.
Suiren (chin.: 燧人; pinyin: Suìrén) – według części archaicznych mitów chińskich jeden z Trzech Czcigodnych, który nauczył ludzi sztuki krzesania ognia i wykorzystywania go do gotowania. Według legend Suiren przybył do Chin z leżącej gdzieś na końcu świata szczęśliwej krainy i nauczył mieszkańców Państwa Środka rozpalać ogień poprzez pocieranie drewienek. Inne opowieści jako dawcę ognia przedstawiały Fuxi lub Żółtego Cesarza.
Nazwą Pięciu Cesarzy określa się legendarnych, doskonałych pod względem moralnym królów-mędrców. Według Zapisków historyka byli nimi: Huang-ti (黄帝, pol. Żółty cesarz), Zhuanxu (顓頊, pol. Czuan-hü ), Ku (嚳, pol. Kao-sin),Yao (堯, pol. Jao), Shun (舜, pol. Szun).
Yao i Shun są także znani jako dwaj cesarze. Razem z Wielkim Yu (禹), założycielem dynastii Xia zostali uznani przez Konfucjusza za wzorowych władców w historii Chin[8]. W księdze Shangshu Xu (尚書序) oraz Diwang shiji Shaohao (少昊) zastępuje Żółtego cesarza. W „Pieśniach z Chu” (楚辭) Pięciu Cesarzy to bogowie pięciu stron świata: Shaohao (wschód), Zhuanxu (północ), Żółty cesarz (środek), Shennong (zachód). Fuxi (południe).
W “Księdze rytuałów” (禮記) Pięciu Cesarzy reprezentuje pięć klanów (五氏): klan Youchao (有巢氏), klan Suirena (燧人氏), klan Fuxi (伏羲氏), klan Nüwa (女媧氏) i klan Shennonga (神農氏).
Termin 皇 (huang) oznacza w języku chińskim „cesarza”, „władcę”, ale także „dostojnego przodka”. Termin san huang Wu di był mocno zakorzeniony w świadomości, kiedy Qin Shi Huang (秦始皇) podbił w 221 r. p.n.e. całe Chiny. Jako pierwszy władca Cesarstwa Chińskiego ukuł on nowy tytuł dla siebie łącząc 皇 i 帝. Termin, huangdi ma, zatem w języku chińskim, znaczenie takie, jak „cesarz”[9], który wywodzi się od Juliusza Cezara[10].
Huang Di (chiń.黃帝 Żółty cesarz, pinyin huángdì) lub Huangdi – legendarny władca i protoplasta Chińczyków, panował w latach 2697 – 2597 p.n.e. lub 2674 – 2575 p.n.e. Należał do grupy pięciu legendarnych cesarzy z okresu Wu Di i uważany był za wynalazcę pisma, kompasu, koła garncarskiego, pierwszego kalendarza, astronomii, matematyki i medycyny, a w okresie rozwoju taoizmu uznawano go za jednego z głównych jego patronów (często mylono z nim mędrca tej filozofii, Laozi), jego wnukiem był cesarz Zhuan Xu. Huang Di wraz ze swym bratem Yan Di (炎帝) odnosił sukcesy w walkach między konkurującymi plemionami w dolinie Żółtej Rzeki m.in. pokonując w bitwie pod Zhuolu (涿鹿), dążącego do separacji wodza Chi You (蚩尤 ), późniejsze nieporozumienia rodzinne przyniosły dalsze konflikty i Huang Di zmuszony był walczyć także z Yan Di (zwanym też Ognistym Cesarzem) w bitwie pod Banquan (阪泉) co ostatecznie zagwarantowało mu hegemonię i późniejszą deifikację.
Za czasów dynastii Zhou (chiń.周), panującej w latach 1045 – 256 p.n.e., Huang Di czczony był jako najwyższe bóstwo, władca słońca i nieba, a także jako smok lub władca smoków, w szczególności Yinglonga, któremu kazał zabić olbrzyma Kua Fu (夸父) i diabła Chi You (w rzeczywistości chodziło o wodza Chi You pokonanego w bitwie pod Zhuolu). Wierzono, iż Huang Di władał także smokiem Jiaolong, według legendy przybył kiedyś na zgromadzenie demonów na górze Taishan wozem zaprzęgniętym w słonie i sześć Jiaolong. Zmitologizowany przekaz głosi, iż Huang Di odnalazł sposób na nieśmiertelność i wytwarzanie złota, który otrzymał od bogów i opisał w dziele Nèijīng (chiń. 内經 Podstawy medycyny Żółtego Cesarza), w istocie jednak określone zostały tam podwaliny chińskiej medycyny naturalnej i akupunktury. Małżonka Huang Di, Leizu (嫘祖) czczona była jako bogini piorunów, nauczyła także ludzi hodowli i nawijania jedwabiu oraz zrobiła dla nich parasol, aby nie mokli w deszczu. Chińczycy z wdzięczności zbudowali Żółtemu Cesarzowi mauzoleum (Huangdi Ling 黃帝), znajduje się ono w Qiaoshan (橋山), w powiecie Huanlin (黃陵縣), w prowincji Shaanxi (陕西).
Shennong (chin. trad. 神農, chin. upr. 神农, pinyin Shénnóng; wiet: Thần Nông) – mityczny cesarz chiński i bohater mitologii chińskiej. Jego imię oznacza „Boski Rolnik”, gdyż według tradycji nauczył ludzi uprawiać wiele roślin. Miał także zapoczątkować medycynę i handel. Popularna legenda przypisuje mu wynalezienie sztuki parzenia herbaty. Shennong jest jedną z najważniejszych postaci wczesnej mitologii chińskiej. Często nazywany jest Płomiennym Cesarzem (Yandi), jednak początkowo były to dwa różne bóstwa a ich ostateczne utożsamienie nastąpiło dopiero w okresie dynastii Han. Najstarsze teksty chińskie przedstawiają Shennonga jako władcę ognia, syna Shaodiana i brata Żółtego Cesarza, który w wyniku podziału świata objął panowanie nad jego zachodnią częścią. Tradycja opisuje go jako bóstwo o ciele ludzkim i głowie byka. Żona Shennonga miała nazywać się Tingyao. Miał z nią syna i kilka córek. Praprawnuk Shennonga, Zhurong, został jego pomocnikiem.
Zhuanxu (chiń. 顓頊 ) – pradawny władca chiński należący do grupy pięciu legendarnych cesarzy z okresu Wu Di. Według tradycji konfucjańskiej panował w latach 2513 – 2435 p.n.e., był wnukiem Huang Di i następcą Shaohao. W prastarych wierzeniach chińskich uznawany jest za władcę północnej części świata. Stoczył zwycięską walkę z Gonggongiem o panowanie nad światem. Wierzono, iż był ojcem licznych demonów zsyłających choroby, m.in. Wanglianga oraz że do sprawowania władzy wykorzystywał siły nadprzyrodzone, znacznie pogłębił wiedzę w zakresie astronomii, dał początek muzyce i udoskonalił system kalendarzowy.
Tradycja datuje panowanie Ku na lata 2412 – 2343 p.n.e.. Miał być prawnukiem Huang Di. Jako pierwszemu cesarzowi przypisywano mu prowadzenie życia w poligamii.
Następcą Ku[11] na mitycznym tronie cesarskim był Cesarz Yao (堯). Według jednej z wersji, jego ojcem był czerwony smok. Według mitów Yao wymyślił grę w Go, i był tak wspaniałym władcą, że nawet niebiosa mu zazdrościły, a jego salomonowe wyroki wydawała jednoroga koza. Od czerwonego smoka (być może swojego ojca) poznał sekrety rolnictwa i wzrostu plonów, więc nauczył tych sekretów swoich ludzi.
Cesarz Shun objął rządy po Yao, który jeszcze za życia wyznaczył go na swojego następcę. Przez konfucjanistów uważany był za jednego z idealnych władców. Księga dokumentów przyrównuje go do Yao, określa przydomkiem „Wspaniały” i wylicza liczne jego przymioty, takie jak przenikliwość, roztropność, łagodność i szczerość. Miał polecić Yu zadanie poskromienia wód potopu, do jakiego doszło jeszcze za panowania cesarza Yao. Następnie Shun wyznaczył Yu na swojego następcę, a ten stał się założycielem pierwszej chińskiej dynastii, Xia[12].
Współcześnie źródła chińskie terminem „okresu pięciu cesarzy” (Wudi shidai) określają czasem okres neolitycznej kultury Longhsan, z której wyewoluować miały pierwsze historyczne państwa chińskie.
Dalecy spadkobiercy Żółtego Cesarza uważani są za założycieli pierwszej chińskiej dynastii – Xia (chiń. 夏), panującej w latach 2200 – 1800 p.n.e.[13]. Dynastia Xia (ok. 2070 – 1600 roku p.n.e., chin.: 夏朝; pinyin: Xià cháo; Wade-Giles: Hsia-ch’ao; pol.: Hsia, Hia, Sia) jest najstarszą dynastią spośród wyróżnianych w chińskiej tradycji historycznej, m.in. W „Zapiskach historyka” i „Kronice bambusowej”. Jej istnienie nie jest jednoznacznie potwierdzone przez wykopaliska archeologiczne, dlatego określa się ją jako półlegendarną[14]. Według tekstów z okresu Walczących Królestw założycielem dynastii był legendarny Wielki Yu, który otrzymał tron od Shuna.
W starożytnych chińskich tekstach cesarz Yu przedstawiany jest jako władca idealny: pracowity, pobożny i usłużny. Każdy poddany miał dostęp do jego pałacu i mógł zwrócić się do władcy ze skargą. Jego największym wyczynem była regulacja rzek dokonana dzięki budowie systemu kanałów i grobli, co uchroniło Chiny przed powodziami – głosi opowieść tak stara, że uważana za starożytną już w czasach jej spisywania, około 1000 roku p.n.e. Przekazywano ją z pokolenia na pokolenie przez prawie trzy kolejne tysiąclecia. Legenda ta może być odmianą mitu o powodzi występującego w wielu kulturach, choć ostatnie badania chińskich archeologów zdają się potwierdzać ten kataklizm właśnie w tym okresie[15].
W chińskim piśmiennictwie władcy Xia byli opisywani jako wzór moralności, mądrości, pracowitości i odwagi. Tradycja ta wywodzi się z koncepcji Mandatu Niebios promowanej przez konfucjanistów w okresie Wschodniej Dynastii Zhou. W myśl tej koncepcji, okres Xia był złotym wiekiem, na którym powinni wzorować się współcześni władcy. W okresie Han konfucjańska interpretacja stała się oficjalną ideologią cesarstwa.
Zanim jednak dojdziemy do czasów Han, warto nieco więcej uwagi poświęcić tym, na wpół legendarnym czasom. Ideom do powstania, których doszło właśnie wówczas. Pierwsze państwa powstawały w wyniku najazdów, narzucania władztwa społeczeństwom egalitarnym przez zewnętrzne społeczeństwa, najczęściej nomadów o strukturze (organizacji rodowej). Organizacji, w której czołową rolę odgrywał przywódca rodu (ojciec), który był swego rodzaju przedmiotem kultu, „właścicielem” całego majątku rodu. Dowodzą tego pochówki, do grobów przywódców rodu (wokół nich” chowano ich dobytek, w tym bydło, a nawet niewolników (zapewne też uważanych za swego rodzaju stado)[16]. Ustrój pierwszych państw określamy mianem monarchii patrymonialnej. Jeden władca był jednocześnie jedynym właścicielem państwa. Całego terytorium, ale i wszystkiego co się na nim znajduje. Pojawiły się więc nowe idee. Idea podboju i idea monarchii patrymonialnej. W ramach tej drugiej idea własności terytorialnej i idea jedynowładztwa. I znów, ta pierwsza będzie ewoluować, pojawią się różne formy dzierżawy, wreszcie częściowe zrzeczenie się pełnych praw do własności i umożliwienie dysponowania nią (np. sprzedawania) przez poddanych. Proces ten nie będzie jednostajny, jak zauważymy, kolejni władcy (czy nawet mniejsi feudałowie) będą dążyć do ponownego zawłaszczenia całej własności, jej kumulacji, ale chęć do przywrócenia idei egalitaryzmu nigdy nie zaniknie. Podobnie z drugą ideą – jedynowładztwem. Wprawdzie w kolejnych pokoleniach władcy będą musieli dzielić zdobytą władzę (i własność) między swe liczne potomstwo, ale wciąż dążyć będą do utrzymania jedynowładztwa. Stąd przyjmowana zasada dziedziczenia państwa przez najstarszego potomka (syna). Brak takowego zmuszał do poszukiwania innych rozwiązań i idea ta była modyfikowana. To właśnie podtrzymania idei jedynowładztwa służyły powstałe w tej epoce mity – rodzaj religii.
Moim zdaniem bardzo prawdopodobną jest hipoteza, że państwo dynastii Xia powstało w wyniku kolejnego podboju i narzucenia władztwa. Dowodzić tego może fakt odkrycia ponad 80 czaszek ludzi złożonych w ofierze ponad 4000 lat temu, które odkryli archeolodzy na neolitycznym stanowisku w środkowych Chinach. Odkrycia dokonano w ruinach Shimao – neolitycznego miasta z okresu od 2300 p.n.e. do 2000 roku p.n.e., którego pozostałości znajdują się w okręgu Shenmu w prefekturze miejskiej Yulin, w prowincji Shaanxi w centralnej części Chin. Archeolodzy odkryli grób przypominający zbiorową mogiłę, zawierający ponad 80 czaszek należących – według ekspertów – do młodych kobiet, które zostały pozbawione życia w trakcie jakiegoś rytuału ofiarnego. W grobie nie odnaleziono żadnych innych ludzkich kości. Jak poinformował Sun Zhouyong, wicedyrektor Instytutu Archeologii Prowincji Shaanxi, odkryte czaszki noszą ślady uderzeń, niektóre są roztrzaskane, a niektóre noszą także ślady spalenia. Przypuszcza się, że zbiorowy grób i rytualne złożenie ofiary z ludzi może mieć związek z neolityczną ceremonią towarzyszącą budowie murów kamiennego miasta, którego początki sięgają 2300 roku p.n.e. Zwyczaj składania ofiar z ludzi sięga znacznie wcześniejszego okresu, Zabite kobiety mogły być też ofiarami prehistorycznego konfliktu zbrojnego w tym rejonie, gdyż w okresie neolitu w Chinach ludzie byli skłonni do wykorzystywania wrogów lub jeńców do składania ofiar. W ruinach Shimao archeolodzy odkryli wcześniej fragmenty ponad 100 malowideł naściennych oraz dużą ilość artefaktów z jadeitu, a ostatnio także pozostałości dwóch wież w zewnętrznych fortyfikacjach miasta[17]. Odkrycie w ruinach Shimao nie jest pierwszym śladem składania ofiar z ludzi w Chinach w okresie neolitu. W 2005 roku archeolodzy odkryli na stanowisku datowanym na okres sprzed 7000 lat w Hongjiang, w prowincji Hunan w południowych Chinach, neolityczny ołtarz przeznaczony do składania ofiar z ludzi oraz szkielet jednej z ofiar. Obok znajdował się tam osobny ołtarz do ofiarowania zwierząt[18]. Widzimy wiec, że walki międzyplemienne (może nawet między osadami ludów o podobnej formie gospodarki i kultury) toczyły się już od około 5 tys. lat p.n.e. Zwyczaj składania ofiar z ludzi był zapewne formą oswajania tych zbrodni za pomocą kultu. Przedstawione powyżej mity dotyczące panowania tzw. pierwszych cesarzy powstały znacznie później, w I tysiącleciu p.n.e. Były tworzone przez dworskich pisarzy w celu legitymizacji władzy rządzących w różnych królestwach na obszarze Chin królów dziedziczących władzę po pierwszych władcach, którzy jak widać próbowali legitymizować swa władzę dodając jej ponad tysiącletnią tradycję.
Półwysep Koreański
Za pierwsze, legendarne, królestwo na Półwyspie Koreańskim uważane jest państwo, Go-Josŏn (Ko-Chosŏn;고조선; 古朝鮮)[19], które zajmowało północno-zachodnią część półwyspu. Z dawnych, klasycznych legend koreańskich można wyczytać, że założone zostało w 2333 p.n.e. przez Tanguna, syna Niebios i ziemskiej kobiety, w południowej Mandżurii w dorzeczu rzek Liao He i Taedong-gang. Państwo to miało początkowo niewątpliwie jednak niewielki obszar i było zapewne tylko jednym z państw (prepaństw) tego regionu
Jedna z antycznych relacji chińskich mówi o tym, że po podboju państwa Shangów cześć ludności shangowskiej zbiegła na tereny dzisiejszej Korei. Witold Rodziński uważa, że ich przybycie na te terytoria było początkiem rozwoju cywilizacji w tym kraju[20]. Jest to koncepcja sinocentryczna. Oczywiście błędna jak większość uproszczeń. Pojęcie „ludność” w społeczeństwie feudalnym jest nieprecyzyjne. Mogły to być jakieś oddziały zbrojnych, może dowódcy, którzy byli związani z shangowskim rodem panującym i jest rzeczą możliwą, że jakimś oddziałom udało się narzucić zwierzchnictwo jakimś mniej zorganizowanym społecznościom na Półwyspie Koreańskim.. Jest możliwe, jak twierdzi Rodziński, że właśnie emigranci shangowscy stali się w przyszłości klasą rządzącą w potężnym w przyszłości państwie Cz’u w dolinie Jantse; na co wskazują duże podobieństwa i ciągłość kultury Shang i Cz’u. Tłumaczyłoby to też częściowo późniejszą wrogość między państwem Cz’u a Czou (Zhou) w kolejnych wiekach. Dzieje polityczne społeczeństw Półwyspu Koreańskiego aż do czasu upadku państwa Shangów są dotychczas nieznane.
Tajwan
Tajwan zamieszkiwały w tym okresie plemiona zbieracko-łowieckie. Pierwsi (Aborygeni) znani nam mieszkańcy Tajwanu to członkowie plemienia Amisów. Do dziś oddają cześć Władcy trzech Gór – Sanshan Guowangowi. W omawianym okresie teren ten nie podlegał jeszcze ekspansji kolejnych ludów z kontynentu.
Półwysep Indochiński
Terytorium dzisiejszego Wietnamu
Na kształtowanie się kultury Półwyspu Indochińskiego, a także sytuacje polityczną tego obszaru, od samego początku duży wpływ wywierały społeczeństwa z północny (później państwa powstałe na obszarze dzisiejszych Chin). Znajduje to odbicie w mitologii i tradycyjnych przekazach, według których dynastia królów Hungów (Hồng Bàng), władająca pierwszym wietnamskim państwem Văn Lang, pochodziła w prostej linii od Thần Nônga (chin.: Shennonga) mitycznego cesarza chińskiego. Thần Nông podzielił Ziemię między dwóch synów. Starszy Đế Nghi dostał tereny na północ od rzeki Jangcy, a młodszy Lộc Tục na południe. W 2879 r. p.n.e. Lộc Tục przyjął imię Kinh Dương Vươnga, jako władca królestwa Xích Quỷ (było to pierwsze państwo na terytorium Wietnamu[21]), który to fakt jest uważany za punkt początkowy historii Wietnamu. Pierwszy z królów Hungów, Hùng Vương był jego wnukiem, synem Lạc Long Quâna – Władcy-Smoka − uważanego za ojca narodu wietnamskiego (porównaj mit o 100 Yue). Mit ten wykazuje daleko idące podobieństwa, również chronologiczne, do chińskiego mitu o Żółtym Cesarzu.
Królestwo Xích Quý obejmowało[22] piętnaście prowincji Lac Viet, które stanowiły część Stu Yue (Bach Viet). Stolica królestwa znajdowała się w Nan Lang, a jego ziemie obejmowały wybrzeża i niziny dzisiejszego Wietnamu oraz dzisiejszych południowo-wschodnich Chin. Państwo podzielone było na piętnaście prowincji, a władza w nim była dziedziczna. Najwyższymi wykonawcami woli panującego byli dostojnicy wojskowi oraz cywilni. Istniała arystokracja rodowa, a także urzędnicy – mandaryni. Godności i funkcje był również dziedziczne. Według tradycji Hungowie panowali do 258 r. p.n.e., kiedy to Thục Phán, władca, sąsiadującego z Văn Lang od północy, państwa Tây Âu, zajął ich terytorium, tworząc zjednoczone królestwo Âu Lạc[23].
Wojciech Olszewski wspomina, że według niektórych badaczy dziedziczna władza Hungów była absolutna, według innych w państwie istniała forma demokracji wojskowej. Uważam tę drugą hipotezę, a nawet samą nazwę za sprzeczną samą w sobie. Być może, tak jak w późniejszym państwie Mameluków w Egipcie, to wojownicy sprawowali w tym państwie władzę i wybierali spośród siebie kolejnych władców, ale pojęcie „demokracja wojskowa” jest nie do przyjęcia. Wojskowi mogli, co najwyżej stanowić elitę tego społeczeństwa.
Prawdopodobnie też u schyłku panowania Hungów pojawiło się niewolnictwo typu patriarchalnego[24]. Moim zdaniem, różne formy niewolnictwa istniały już u zarania państwowości na tym obszarze, przekształcając się z czasem w złożone formy poddaństwa. Biorąc pod uwagę, że państwo to istniało ponad dwa tysiące pięćset lat musiała w nim nastąpić ewolucja ustroju politycznego: od monarchii patrymonialnej (władzy absolutnej) do stanowej. Zapewne też dochodziło do podziałów feudalnych. Tak zwana demokracja wojskowa[25] nie mogłaby istnieć tak długo, gdyż wielu wyniesionych przez wojsko władców zapewne próbowałoby zagarnąć pełnię władzy. W mojej ocenie w tak długim okresie i na tym obszarze dochodziło do wymian dynastii, państwo Hungów zmieniało swe terytorium i przechodziło wiele kryzysów.
Piotr Kotlarz
Przypisy:
[1] Tak jak w historii wielu państw Mezopotamii, czy Egiptu, tak też historia państw na terenie dzisiejszych Chin zaciemniona jest dominującą w dawnej historiografii historią dynastii, swego rodzaju polityką historyczną. Obraz ten zaciemnia również myślenie kategoriami „cywilizacji”, całych obszarów. Mieczysław Kunstler pisze np.: Na tym tle cywilizacja chińska jawi się nam jako o wiele młodsza, gdyż najstarsze znane nam zabytki pisma chińskiego – inskrypcje na kościach wróżebnych z Anjangu – sięgają zaledwie XV wieku p.n.e., są, więc o całe półtora tysiąca lat późniejsze od sumeryjskich czy egipskich zabytków pisma. Z tego samego okresu pochodzą najstarsze z odkopanych do dziś, ślady fundamentów budynku pałacowego w Anjangu, wspartego na kolumnach. Również jako państwo Chiny są młodsze od Egiptu, ich dzieje, bowiem – poświadczone inskrypcjami z Anjangu – sięgają 1766 p.n.e., uznanego za początek panowania pierwszej historycznej dynastii zwanej dynastią Szanh-In (1766-1122 p.n.e.) […] Chińczycy twierdzą jednak, że okres historycznie potwierdzonej dynastii Szang-In poprzedziło panowanie dynastii Hia (2205-1767 p.n.e.), a i przed tym wymieniają jeszcze czasy mitycznych cesarzy, z których najsłynniejszy – Jao (2356-2256 p.n.e.) i Szun (2255-2206 p.n.e.) – stali się niedoścignionymi ideałami dla konfucjanistów. Moim zdaniem, nie Chiny jako państwo, lecz pierwsze państwa na terenie dzisiejszych Chin. Należy przyjąć również, że zasięg terytorialny pierwszych państw był w porównaniu z dzisiejszym znacznie mniejszy ze względów komunikacyjnych (komunikacja głównie piesza i bardzo ograniczona rzeczna czy nadmorska) i organizacyjnych. Fakt braku zabytków kamiennych wynika z innego modelu budownictwa (raczej drewniane), wiemy też, że wcześniej na terytorium Chin istniało pismo kipu. Wiele zabytków pisanych zostało zniszczonych w okresie cesarstwa. Pierwsi mityczni władcy określani są mianem cesarzy, byli to jednak, to oczywiste, władcy niewielkich lokalnych państw patrymonialnych.
[2] Kultura Majiayao (Chin. upr.: 马家窰文化; chin. trad.: 馬家窰文化; pinyin: Mǎjiāyáo wénhuà) – chińska kultura neolityczna, która obejmowała w przybliżeniu obszar dzisiejszych Gansu, Qinghai i Ningxia. Przez niektórych badaczy uważana jest za odgałęzienie kultury Yangshao. Jej pierwsze pozostałości odkryto w 1923 roku w powiecie Lintao w prowincji Gansu. Charakterystyczną cechą kultury Majiayao jest bogato zdobiona czarną farbą ceramika, na której malowano abstrakcyjne wzory oraz postaci zwierzęce i ludzkie. Pełen rozkwit epoki brązu na Dalekim Wschodzie przypada na epokę Shang (ok. 2000-1500 p.n.e.), w której część tamtejszych ludów osiągnęła niebywałą biegłość w odlewach brązowych, zwłaszcza wielkowymiarowych naczyń rytualnych.
[3] Nazwa nadana przez archeologów kulturze z wczesnej epoki brązu (1900-1600 r. p.n.e.), której ślady obecności znalezione zostały w następujących prowincjach współczesnych Chin: Henan, Hubei, Shaanxi, Shanxi. Nazwa pochodzi od miejsca odkrycia największej osady w roku 1959 (o powierzchni 3 km²).
[4] Moim zdaniem nie powinniśmy wnioskować o ówczesnych warunkach na tym obszarze na podstawie dzisiejszych obserwacji.
[5] (ew) Biali Chińczycy sprzed 4000 lat.
https://www.polskieradio.pl/23/266/Artykul/200989,Biali-Chinczycy-sprzed-4000-lat
[6] Oczywiście stworzona w epoce późniejszej nazwa „cesarzy” oznaczała dwa tysiące lat wcześniej tylko władców mitycznego państwa.
[7] Por.: D. Walters, Mitologia Chin. Poznań, 1996, s. 106; por. też: Encyklopedia historyczna świata, t. III. Kraków 2000, s. 249.
[8] Przypisywana Konfucjuszowi „Księga dokumentów” (Szu-king) wymienia tylko dwóch ostatnich władców: Jao i Szuna. Termin Epoka Pięciu Władców, jako przedmiot pierwszego rozdziału swych „Zapisków historycznych” wprowadził Sy-ma Ts’ien.
[9] Historycy używając tego tytułu (cesarz) nie uwzględniają zasadniczej różnicy ustrojowej między cesarstwem Rzymu a państwami na terytorium Chin. Rzecz dotyczy kwestii własności państwa.
[10] Por.: M. Granet, Cywilizacja chińska, Warszawa, 1973, str. 23-27
[11] Najczęściej mówi się o Yao jako o synu Ku, czasem drugim synu, który dostał tron po krótko panującym Zhi, który nie wsławił się zbyt mocno. Kiedy indziej jednak dostajemy dokładniejszy opis tego jak doszło do jego narodzin, dużo bardziej intrygujący, choć pokazujący że nie był krewnym Ku. Otóż jego matką miała być Qingdu, córka potężnego, (choć dziwnym trafem nieznanego z imienia) boga, która była bardzo piękna, ale była cały czas otoczona żółtymi chmurami, przez co aż do jej 20 roku życia nikt nie chciał się z nią ożenić. Gdy osiągnęła ten wiek i wybrała się na spacer, znienacka zaskoczył ją czerwony smok, który porwał ją w chmury i zgwałcił. Gdy po czternastu miesiącach urodził się chłopiec, został nazwany Yao, a smok podobno ożenił się z Qingdu.
[12] Por.: M. J. Künstler, Mitologia chińska, Warszawa 2006, s. 180.
[13] Dokładne daty rządów dynastii Xia są dyskusyjne. Według tradycyjnych kalkulacji historyka Liu Xina z okresu Xin, dynastia Xia rządziła w latach 2205-1766 r. p.n.e. Według Kroniki Bambusowej – w latach 1989-1558 r. p.n.e. Według współczesnych historyków chińskich, którzy pracowali w ramach zleconego przez rząd w Pekinie tzw. Projektu Chronologicznego Xia, Shang i Zhou (1996-2000; chiń. 夏商周断代工程), rządy dynastii Xia przypadały na okres między 2070 a 1600 rokiem p.n.e.
[14] Zgodnie z przekazem Sima Qiana dynastia Xia sprawowała władzę w latach 2205-1766 p.n.e. Por: Oxford. Wielka Historia Świata, t. IV, Cywilizacje Bliskiego Wschodu…. s. 110.
[15] W wąwozie Jishi znaleziono czternaście szkieletów dzieci zmiażdżonych przez potężne trzęsienie ziemi, które 1920 lat przed naszą erą zmiotło ich dom do wielkiej szczeliny w ziemskiej skorupie powstałej w wyniku tego kataklizmu. Trzęsienie to było tak silne, że całkowicie zatamowało płynącą tamtędy trzecią co wielkości rzekę Azji – Żółtą Rzekę Huang-ho. Pozbawiona odpływu, zaczęła ona tworzyć gigantyczne jezioro. Trwało to przez 6-9 miesięcy, aż w końcu nagromadzone masy mody przerwały tamę i potężny żywioł runął w dół zalewając wszystko na swojej drodze na przestrzeni 2 tys. km. Dwie rzeczy nie ulegają więc już teraz wątpliwości: na terenach tych już 4 tys. lat temu były ludzkie siedziby, które najpierw zniszczyło trzęsienie ziemi, a następnie pochłonęła powódź. Osady z tego kataklizmu mają grubość 20 m i leżą 50 m powyżej obecnego poziomu Huang-ho, co pokazuje jak straszliwy był to żywioł. Por.: Michał Rolecki, Michał Skubik, Wielka Powódź, wielkie Chiny, reporters.pl/1771/chiny-znalazly-dowod-na-wielki-potop-ktory-dotknal-ziemie-foto/. Chiny znalazły dowód na Wielki Potop, który dotknął Ziemię; por. też: Wojciech Pastuszka, Wśród mitów i katastrof , Archeowieści, 6 sierpnia 2016.
[16] Warto zauważyć, że jeszcze w XV wieku, zajmując Bizancjum, Turcy Osmańscy mianem „stada” określili swych nowych poddanych.
[17] Por.: (PAP) jot/ agt/ http://odkrywcy.pl/kat,1037765,title,Czaszki-kobiet-zlozonych-w-ofierze-odkryto-w-Chinach,wid,16231047,wiadomosc.html#. PAP | dodano: 2013-12-05 (09:01) Informacja za serwisem internetowym South China Morning Post.
[18] Por.: jot/ agt/ http://odkrywcy.pl/kat,1037765,title,Czaszki-kobiet-zlozonych-w-ofierze-odkryto-w-Chinach,wid,16231047,wiadomosc.html#. PAP | dodano: 2013-12-05 (09:01)
[19] Pierwotnie nazwa brzmiała Joseon („Ziemia Porannej Ciszy”), lecz w późniejszym okresie historycy zaczęli nazywać ten okres Go-Joseon lub Dawny Joseon w celu odróżnienia go od późniejszych, Wiman Joseon i Gija Joseon.
[20] Por.: W. Rodziński, dz. cyt., s. 37. Moim zdaniem: początkiem państwowości.
[21] Nie państwo Wietnam, jak piszą niektórzy historycy. Również nie „związek plemienny”, jak –zapewne pod wpływem ideologii marksistowskiej – pisze Wiesław Olszewski. Było to królestwo, skoro przez tyle wieków panowała w nim jedna dynastia. [Por.: W. Olszewski, Historia Wietnamu., s. 38-39].
[22] Obejmowało, a nie – jak pisze Wiesław Olszewski – zostało utworzone przez piętnaście plemion. Nie ma dowodów na tworzenie takiej federacji, a legenda i przyjęty ustrój wskazywałby raczej na podbój. Por.: W. Olszewski, dz. cyt., s. 37. W. Olszewski używa też zamiennie pojęcia plemię i prowincja. Moim zdaniem, zwłaszcza w okresie późniejszym wraz ze wzrostem populacji pojęcie plemię jest nieuzasadnione.
[23] Pierwsze historyczne zapisy o państwie Xích Quý pojawiły się w kronikach chińskich około 500 r. p.n.e. Systematyczne zapisy pojawiają się jednak dopiero po 111 r. p.n.e., po podboju chińskim. Mimo licznych, powtarzających się prób oswobodzenia, okupacja trwała ponad tysiąc lat.
[24] Por.: W. Olszewski, dz. cyt., s. 39.
[25] To błędne określenie, armia z natury jest grupą zhierarchizowaną.
Obraz wyróżniający: en:Fu Xi. Autorstwa Farm – Praca własna, CC BY-SA 3.0, https://commons.wikimedia.org/w/index.php?curid=2127542