Epistolografia była znana już w epoce starożytności. Najstarsze świadectwa dotyczące sztuki porozumiewania się sięgają okresu, w którym popularne było pismo klinowe. W społeczeństwie zrodziła się potrzeba komunikacji na odległość, przekazywania sobie wzajemnie informacji. Zdaniem Janusza Maciejewskiego1 jeśli człowiek chce przekazać komuś komunikat, to musi posłużyć się formą, która zostanie utrwalona na tabliczce lub papierze. Do tej formy należy właśnie list.
Jednak warto zwrócić uwagę, że rozwój cywilizacyjny przyczyniał się do zmian w zakresie epistolografii. Był to między innymi rozwój kultury estetycznej, kultury życia codziennego oraz obyczajowego, który sprawił, że list zaczęto traktować, jako „dzieło sztuki”. Jednak idąc za myślą znawcy epistolografii Zbigniewa Sudolskiego możemy stwierdzić, że odkrycie, które dokonuje się w obrębie gatunku listu jest związane głównie z sentymentalizmem. Doszło wówczas do ograniczenia funkcji utylitarnych listu, a nawet zerwano ze zwięzłością na rzecz opisywania emocji, które kierowały piszącym. Ponadto list nieustannie podlegał przeobrażeniu, dlatego forma listów w sentymentalizmie zaczęła się różnić od tej, którą stosowali ludzie w starożytności. To właśnie w XVIII dokonała się największa rewolucja epistolografii.
Podobnego zdania jest Zbigniew Sudolski, który w książce pt. Główne tendencje w rozwoju epistolografii romantycznej w Polsce (Mickiewicz – Krasiński – Słowacki – Norwid) pisze:
„Podstawowy zwrot, który zrewolucjonizował nowożytną sztukę epistolarną, dokonał się w XVIII w. w związku z rozwojem sentymentalizmu”. 2
Warto również dodać, że sentymentalizm odkrył nowe możliwości w zakresie pisania listów. Było to między innymi wyrażanie swoich uczuć na papierze, ale też ukazywanie osobowości
piszącego i jego psychiki. Ponadto autor stwierdza, że ogromną rolę w kształtowaniu się epistolografii w sentymentalizmie miał Jean Jacques Rousseau. To właśnie epistolarna powieść Rousseau pt. Nowa Heloiza wywarła ogromny wpływ na kształtowanie się życia jednostki, jej uczuć oraz postaw wobec świata. Powieść ta z pomocą listu próbowała:
„roztrząsać przeżycia wewnętrzne bohaterów, kształtowała również charakter korespondecji swych czytelników, rewolucjonizowała również osiemnastowieczne zasady pisania listów”.3
W sentymentalizmie pojawiły się również nowe techniki porozumiewania na odległość – rozwinęła się poczta czy telegraf, co znacznie ułatwiało kontakt między ludźmi. Nastąpił rozwój czasopiśmiennictwa, który pozwalał na wyrażanie myśli i kształtowanie opinii publicznej. Wraz z tymi zmianami zmienia się także problematyka w listach. Pojawiają się nowe treści, które dotyczą aktualnych wydarzeń w kraju. Z czasem wszystko to przyczyniło się do:
„wybuchu romantycznej epistolomanii, emancypacji listu jako gatunku literackiego”.4
Epistolografia romantyczna rozwija się w Polsce w latach 1817 – 1883. Czerpie ona wzory i praktyki z sentymentalizmu, jednak podobnie jak kultura podlegała ewolucji. W okresie tym kształtowały się różne rodzaje listu, które dominowały w zależności od potrzeb epoki. Zmieniał się nie tylko język, ale i styl zapisu. Powstawały nowe formuły na powitanie i pożegnanie, a niektóre zwroty zapowiadały konkretne części listu. List stał się gatunkiem, który wyróżniał się oryginalnością, znajdowały się w nim osobiste treści i wyznania, nie było w nim mowy o żadnej sztuczności między adresatem, a odbiorcą. Zdaniem Janusza Maciejewskiego:
„Z każdego bowiem listu wyłania się jakaś interakcja między partnerami korespondencji. Autor (narrator, bohater) opowiada o sobie, zadaje pytania, relacjonuje wydarzenia.[…] Wreszcie autor – podmiot dyskursu eseistycznego wyraża swe poglądy, interpretuje świat i
pyta swego odbiorcę o zdanie w tych sprawach”.5
Dodatkowo warto zauważyć, że epistolografia romantyczna łączy w sobie elementy różnych
gatunków, między innymi dziennika, pamiętnika czy wyznania. Jedni twórcy listów wielokrotnie w swojej korespondencji pisali wyznania między innymi, które były kierowane do kobiet z kolei inni stosowali zapisy, formuły charakterystyczne dla gatunku, jakim był dziennik.
Co więcej w tworzeniu korespondencji ogromną rolę miał nie tylko nadawca, ale i adresat, który wpływał na treść i rozmiar uprawnianej epistolografii, stał się współtwórcą. Nadawca pisząc list musiał wykazać się umiejętnością dostosowania treści do komunikatu odbiorcy. Fakt ten świadczy o bliskich relacjach między nadawcą a adresatem, którzy korespondując ze sobą podejmowali różnorodną tematykę.
Warto w tym miejscu przywołać słowa znawcy epistolografii Zbigniewa Sudolskiego, który pisze, że:
„wśród podstawowych impulsów kształtujących epistolografię romantyczną i przyczyniających się do jej rozwoju należy wymienić: przyjaźń i miłość, które powodowały, iż wszystko, czym żył romantyk, a więc jego lektury, podróże, obserwacje świata i ludzi, najbardziej intymne przeżycia, urzeczenie historią i polityką (…) otrzymywało specyficzny wymiar w listach”.6
Zacytowany fragment pokazuje, że treść listów w epoce romantyzmu dotyczyła różnych tematów, jednak w większej mierze pisano o przyjaźni i miłości, ale też przebiegu podróży, w które często udawali się romantycy. Ponadto problematyka dotyczyła również kwestii społecznych, politycznych czy historycznych. Romantycy nie bali się także mieszania ze sobą tych treści. Tematyka codzienna była niekiedy przemieszana ze sprawami o charakterze poważnym, z kolei sprawy, które na ogół mogą wydawać się mało istotne, były mieszane z kwestiami intymnymi.
Warto również zwrócić uwagę, że list, jak żaden inny dokument, zaznajamiał na
bieżąco ludzi z różnymi sposobami życia, z obyczajowością. Odsłaniał wszystkie dziedziny życia codziennego pokazując, jak żyła jednostka, ale również wedle jakich zasad żyło społeczeństwo. Zdaniem Sudolskiego bywał niekiedy:
„rozprawką filozoficzną, pismem publicystycznym podającym informację, zapisem dydaktycznym zawierającym rady i upomnienia”.7
Z kolei zdaniem Anny Kubale:
„Gatunek listowy, z jego indywidualistyczną perspektywą, wielotematycznością […] doskonale odzwierciedlał dynamikę przeżyć romantycznej jednostki w jej pełnym doświadczeniu egzystencji” 8
Co ważne ze względu na podjęty temat to fakt, że dla romantyków nie było tematów, które nie byłyby godne listu. Co więcej to list o różnorodnej tematyce pozwalał romantykom oddziaływać na odbiorcę, wpływać na jego psychikę. Treści, które zawierał w liście jego autor były „luźną” rozmową między nadawcą, a odbiorcą. Jednak list romantyczny był nie tylko rozmową, ale również wyznaniem. Ponadto unikał tradycyjnych schematów kompozycji, między innymi dotyczących powitania czy pożegnania. Zachował jedynie datę lub adres, co podkreślało jego indywidualność i miało nadać niezwykłość miejscu z którego pisał. Tym samym oznacza to, że listy w epoce romantyzmu były pełne ekspresji oraz uczuć, jakie kierowały nadawcą, który je pisał.
Kontynuując temat warto zauważyć, że epistolografia w polskim romantyzmie wiąże się również z trzema fazami rozwoju korespondencji. Pierwsza faza dotyczy lat 1817- 1883, a w szczególności obejmuje okres od powstania pierwszych listów Adama Mickiewicza do śmierci Cypriana Kamila Norwida.9 Wiąże się ze stopniowym odchodzeniem od reguł listu klasycznego, a zastępowaniem go licznymi wyznaniami.
Druga faza, jak ujmuje to Zbigniew Sudolski w Polskim liście romantycznym dotyczy
dziesięciolecia po powstaniu listopadowym, w którym powstają głównie listy takich twórców jak Adam Mickiewicz, Zygmunt Krasiński czy Juliusz Słowacki. To właśnie na tym etapie rozwoju dochodzi do powstania najwybitniejszych listów doby romantyzmu.
Z kolei faza trzecia trwa do 1859 roku. W tym okresie umierają najwybitniejsi twórcy
romantyzmu: Adam Mickiewicz, Juliusz Słowacki oraz Zygmunt Krasiński. Jednak pojawia się nowy pisarz, równie ważny dla polskiego listu romantycznego. Jest nim Cyprian Kamil Norwid, który od początku wyróżniał się odmiennym stylem tworzenia od typowej korespondencji romantycznej.
Fazy rozwoju epistolografii, które wymienia Sudolski wskazują, jak wielu twórców w epoce romantyzmu sięgało po list, jako środek do wyrażenia swoich myśli. Pokazują również, że zainteresowanie tym gatunkiem nie maleje, ale wręcz przeciwnie – wzrasta. Listy zaczyna pisać coraz więcej osób, a w związku z tym coraz bardziej rozwija się w epoce romantyzmu poczta oraz wszelkie środki transportu, jakie się z nią wiązały.
Podobnego zdania jest Stanisław Wasylewski, który w książce pt. Życie polskie w XIX wieku pisze, że:
„w różnych stronach kraju napotkać można przy szosach stare, nad potrzebę dzisiejszą rozbudowane, karczmiska z zajazdami. To dawne stacje pocztowe, gdzie nocą i dniem przystawały dla przeprzęgu i wypoczynku koniom bryki ładowne, kabriolety, dyliżanse, steinkelerki”. 10
Ale spotkać tam można było też ekstrapocztę, która służyła za specjalną bryczkę do przewożenia poczty, poruszającą się po drogach szybciej od zwykłego pojazdu. O pojawieniu się karetki pocztowej pisał wspomniany już Stanisław Wasylewski, który dokładnie opisał,
jakie emocje wzbudziło pojawienie się tej bryczki:
„ w październiku 1826 roku całe miasto Tarnów cisnęło się przed urzędem pocztowym około
północy w sobotę, aby na własne oczy ujrzeć cud: karetkę pocztową, która wyjechała ze Lwowa w piątek przed południem”.11
Wielokrotnie o dostarczaniu listów przez specjalną karetkę pocztową pisali również w swojej korespondencji Zygmunt Krasiński czy Adam Mickiewicz, co podkreśla autentyczność korzystania z tej formy przekazów listu w epoce romantyzmu.
Reasumując można stwierdzić, że sztuka pisania listów była popularna już w
najdawniejszych czasach. Listy, które pisano podlegały zmianom wraz z upływającym czasem i rozwojem cywilizacyjnym, dlatego również w epoce romantyzmu podlegały ewolucji. Okazuje się, że dla romantyków najważniejsza była oryginalność i swoboda kompozycji. Dodatkowo w przeciwieństwie do poprzednich epok romantycy łamali schematy kompozycji. Liczył się dla nich indywidualizm oraz możliwość wyrażania swoich uczuć na papierze. Dlatego często listy romantyków miały charakter wyznania. Dodatkowo w liście romantycznym istotną rolę odgrywał nadawca, ale również adresat, który stawał się współtwórcą korespondencji, jaka była między tymi dwoma osobami tworzona.
1 J. Maciejewski, List jako forma literacka, w: Sztuka pisania. O liście polskim w XIX wieku, Białystok 2000, s. 216- 218.
2 Z. Sudolski, Wstęp, w: Krasiński Z, Listy. Wybór, Wrocław 1997, s. VI.
3 Z. Sudolski, Wstęp, w: Z. Krasiński, Listy. Wybór, Wrocław 1997, s. VII.
4 Z. Sudolski, Główne tendencje w rozwoju epistolografii romantycznej w Polsce (Mickiewicz- Krasiński- Słowacki- Norwid), „Przegląd Humanistyczny” 1987 nr 2, s. 34.
5 Z. Sudolski, Główne tendencje w rozwoju epistolografii romantycznej w Polsce (Mickiewicz- Krasiński- Słowacki- Norwid), „Przegląd Humanistyczny” 1987 nr 2, s. 34.
6 J. Maciejewski, List jako forma literacka, w: Sztuka pisania. O liście polskim w XIX wieku, Białystok 2000, s.216.
7 Z. Sudolski, Wstęp, w: Krasiński Z, Listy. Wybór, Wrocław 1997, s. VI.
8 A. Kubale, Egzystencja i komunikacja. O listach Zygmunta Krasińskiego, w: Sztuka pisania. O liście polskim w XIX wieku, Białystok 2000, s. 152.
9 Z. Sudolski, Polski list romantyczny. Odkrywanie wielkiej karty naszej literatury, Zielona Góra 1991, s.238.
10 S. Wasylewski, Życie polskie w XIX wieku, oprac. Z. Jabłoński, Warszawa 2008, s.513.
11 Tamże, s. 22.
Katarzyna Fląt