22 sierpnia 2024 roku będziemy obchodzić 440 rocznicę śmierci wielkiego poety polskiego renesansu, Jana Kochanowskiego, Na wiele stuleci został zapamiętany jako jeden z bardziej znamienitych autorów polskiego odrodzenia.
Losy Jana Kochanowskiego
Przyszły czarnoleski poeta urodził się w Sycynie 6 czerwca 1530 roku, choć dokładna data jego narodzin nie została ostatecznie potwierdzona. Pochodził z bardzo dobrej rodziny z wieloletnią tradycją. Ojciec, Piotr Kochanowski, był radomskim komornikiem i sędzią ziemskim sandomierskim. Matka Jana, Anna, wywodziła się z Dąbrówki Podlężnej.
Około 1538 roku młody Jan podjął domową naukę pod kierunkiem Jana Sylwiusza z Sieciechowa. Inne źródła podają początki jego drogi naukowej w szkole parafialnej w Zwoleniu, w Policznie, bądź u benedyktynów w pobliskim Sieciechowie tuż nad Wisłą.
Najwcześniejsze wzmianki dotyczące późniejszej, akademickiej nauki poety pochodzą z roku 1544 gdyż wtedy dokonał on w półroczu letnim wpisu do metryki Wydziału Artium Akademii Krakowskiej, która była dla młodego Kochanowskiego pierwszym kontaktem ze środowiskiem literackim. Poznał tutaj poezję polsko – łacińską, dawną literaturę i ogólny ogląd na historię i kulturę dawnej Polski. Brakuje jednak bardziej konkretnych danych o przebiegu jego studiów. Prawdopodobnie w trakcie pobytu w Krakowie zaczął już pisać swoje pierwsze, aczkolwiek drobne teksty.
12 czerwca 1547 roku opuścił Wydział Artium Akademii Krakowskiej, nie uzyskawszy stopnia akademickiego. Wówczas to rozpoczął naukę na uniwersytecie w Niemczech, trwającą do 1550 roku. Rok później, studiował do 1552 na uniwersytecie w Królewcu, aby następnie po raz pierwszy wyjechać do Italii, gdzie podjął studia na uniwersytecie w Padwie, miejscu ówcześnie bardzo znanegnym, chętnie odwiedzanym również przez rzesze Polaków. Pozostał tam na Wydziale Artium, aż do 1555 roku. Studiował na wydziale filozoficznym i filologicznym (filologię klasyczną), poznał rzymskie elegie, grecko – rzymskich pisarzy, poezję Katulla, Owidiusza, Tibulla i Propercjusza.tam też nawiązał wiele przydatnych w późniejszych latach relacji. W 1554 roku mianowano go nawet konsyliarzem polskich studentów w Padwie.
Kończąc pierwszy etap studiów we Włoszech, powrócił do Królewca na dwór arcyksięcia Albrechta Hohenzollerna. Pobyt w Polsce potrwał zaledwie rok, gdyż przez wzgląd na chorobę oczu, Kochanowski zmuszony był powrócić do Włoch wiosną 1556. Uzyskawszy dary na kolejną podróż, zarówno od księcia jak i bliskich, wyjechał z rodzimego kraju.
W Italii, w 1557 roku, znalazł się w miejscowości Abano Terme (blisko Padwy), uznanej za miejsce kuracji chorych. Wyjazd ten również nie trwał jednak zbyt długo, bo w lutym 1557 roku powrócił do kraju na wieść o śmierci umiłowanej matki.
Ostatnią podróż do Włoch (Padwy) odbył Kochanowski na przełomie 1557-1558 roku. Spotkał się wówczas ze swoimi dawnymi przyjaciółmi – Petrycym Nideckim, Janem Januszowskim czy Łukaszem Górnickim. W międzyczasie (pod koniec 1557 i w pierwszych miesiącach 1558 roku) licznie podróżował po Francji (odwiedzając Paryż, Marsylię, Akwitanię), zainteresował się wtedy twórczością Plejady (w tym Pierre’a de Ronsarda) i wydał Epitaphium Cretcovii. Jego pierwszym wydanym w języku polskim tekstem był Hymn przedrukowywany następnie w zestawie innego dzieła.
W maju1559 roku Jan Kochanowski wrócił na stałe do Polski i przebywał tu już do śmierci. Wraz z rodzeństwem dzielił wówczas spadek po rodzicach, w tym słynny Czarnolas, w którym to osiadł do końca swoich dni. Był to najbardziej płodny czas w życiu autora, gdyż wydał wtedy około 20 dzieł (panegiryki, treny, elegie, przekłady, fraszki, aforyzmy, epitafia, poezje). W 1561 roku powstał poemat funeralny O śmierci Jana Tarnowskiego (renesansowe epicedium), Zuzannę (historię o cnotliwej dziewczynie znanej ze Starego Testamentu), Szachy, przebywał na licznych dworach (Tarnowskich, Tęczyńskich i Jana Firleja oraz biskupa krakowskiego Filipa Padniewskiego). Był nawet w 1564 roku, dzięki poparciu podkanclerzego koronnego Piotra Myszkowskiego, na dworze ówcześnie panującego króla Zygmunta Augusta. Tam też otrzymał bardzo wysoko cenioną godność sekretarza królewskiego i dwie prebendy kościelne: probostwo w Poznaniu (7.02.1564) i w Zwoleniu (22.02.1566). W międzyczasie wydał słynny tekst Satyr albo Dziki mąż i poemat makaronistyczny Carmen macaronicum.
Przez wiele lat służył królowi w czasie sejmów, zainteresował się polityką, brał udział w wyprawie radoszkowickiej, będącej próbą demonstracji zbrojnej w czasie wojny przeciwko Rosji i otrzymał wynagrodzenie za liczne zasługi w przygotowaniach do wyprawy na Moskwę. W latach siedemdziesiątych XVI wieku opisywał więc istotne dla dziejów Rzeczypospolitej wydarzenia (między innymi hołd pruski księcia Albrechta II Fryderyka Hohenzollerna u stóp Zygmunta Augusta Proporzec albo Hołd Pruski), unię Korony i Litwy z 1569 roku, utwór o spustoszeniu Podola (8.09.1576) i Sobótkę. Gdy zmarł Zygmunt August, w 1573 roku został zwolennikiem Henryka Walezego i brał udział w jego koronacji. W życiu politycznym uczestniczył także w zjazdach szlacheckich, obradował i wygłaszał liczne przemówienia. W 1576 roku poślubił Dorotę Podlodowską, z którą miał sześć córek i jednego syna. Wtedy też poznał przyszłego przyjaciela, twórcę miasta Zamościa („Padwy Północy”) i Akademii Zamojskiej, Jana Zamoyskiego.
W 1578 roku wydano jego znaną do dziś Odprawę posłów greckich, pierwszą książkę drukowaną w Warszawie oraz dwujęzyczne Dryas Zamchana. Zaledwie rok później ukazał się równie znany Psałterz Dawidów, a w życiu prywatnym Jan Kochanowski przeżywał wówczas największą tragedię – śmierć ukochanej córki Urszulki. Na jej cześć i próbę oswojenia tego jakże tragicznego zdarzenia w 1580 roku stworzył cykl Trenów (ostatnie z dzieł autora, bardzo wybitne, stanowiące uhonorowanie dorobku, określane pamiętnikiem cierpienia po stracie umiłowanej córeczki). Wydał wtedy równie liryki łacińskie i trzy pieśni.
Przez lata walczył on o wydanie własnej poezji, która ostatecznie ukazała się w druku dopiero w 1586 roku. Pojawiły się wówczas 4 księgi elegij i księga foricoeniów ogłoszone przez najlepszego w tych czasach wydawcę i jednego z bardzo bliskich przyjaciół poety, Jana Januszowskiego.
Trzy lata później ukazał się jego dedykowany hetmanowi polnemu litewskiemu Krzysztofowi Radziwiłłowi Piorunowi, poemat Jezda do Moskwy, Epitalamion (na cześć ślubu przyjaciela Zamoyskiego), a w 1584 roku słynne Fraszki (wcześniej znane już w kulturze biesiadnej).
Zmarł 22 sierpnia na domniemany atak serca bądź udar mózgu w Lublinie. Pochowano go w kościele w Zwoleniu, blisko Czarnolasu. Do dziś można zwiedzać miejsce jego spoczynku we wspomnianym obiekcie sakralnym.
Zakończenie
Jan Kochanowski swoim bardzo bogatym dorobkiem zdobył uznanie u współczesnych mu pisarzy oraz historyków między innymi u Mikołaja Reja, Łukasza Górnickiego, Piotra Stoińskiego, Andrzeja Trzecieskiego, Stanisława Sarnickiego czy Bartosza Paprockiego.
Wielu dawnych autorów, w tym Adam Czahorowski, Stanisław Grochowski, Joachim Bielski, Adam Władysławiusz i Szymon Szymonowic, naśladowali lirykę czarnoleskiego poety. Nie inaczej było w kwestii gatunków literackich, gdzie oddziaływanie poezji autora można dostrzec chociażby we fraszkach Jana Gawińskiego, Jana Borkowskiego, Jakuba Teodora Trembeckiego czy także w cyklu znanych trenów Sebastiana Klonowica, Andrzeja Zbylitowskiego, Daniela Naborowskiego i Samuela Twardowskiego. Niektórzy nawet stawiali go znacznie wyżej od innych, jakże wybitnych poetów, takich jak Petrarka, Dante czy znany z plejady Ronsard.
Wraz z upływem lat, już z resztą od połowy XVIII wieku, Jan Kochanowski zaczął być uznawany jako klasyk, a dorobek powstały w okresie czarnoleskim zagwarantował mu wysokie miejsce wśród literatów doby staropolskiej. Zrozumienie jego twórczości nie było jednak zawsze proste, gdyż nawet sam jej autor tak o sobie zapisał w jednej ze swoich fraszek:
Obrałby się kiedy kto tak pracowity,
Żeby z was chciał wyczerpać umysł mój zakryty,
Powiedzcie mu, niech próżno nie frasuje głowy,
Bo się w dziwny labirynt i błąd wda takowy,
Skąd żadna Aryjadna, żadne kłębki tylne
Wywieść go móc nie będą, tak tam ścieżki mylne [Fr III, 29]
Mimo trudności w pojmowaniu realiów tamtych czasów, od wielu lat cytowano jego dzieła i włączano do składu lektur szkolnych. Dziś Jan Kochanowski należy do najwybitniejszych twórców w dziejach polskiej literatury, a dzień 6 czerwca (dzień narodzin poety) oraz 22 sierpnia 1584 (data jego śmierci) przypominają nam o tej jakże barwnej postaci żyjącej w XVI – wiecznej Polsce.
Bibliografia:
Banaś A. (2022). „Wolność Padwy jest absolutnie dla każdego” – przegląd polskich lekarzy doby nowożytnej wydziału medycznego z okazji 800-lecia powstania Uniwersytetu w Padwie (1222-2022). Pharmacopola 5(22). Wydawnictwo Pharmacopola.
Bogucka M. (2006). Gorsza płeć. Kobieta w dziejach Europy od antyku po wiek XXI. Wydawnictwo Trio.
Buszewicz E. (2015). Dawni mistrzowie. Kultura humanistów w kręgu Akademii Krakowskiej doby renesansu. Wydawnictwo Tyniec.
Bystroń S. (1960). Dzieje obyczajów w dawnej Polsce. Wiek XVI–XVIII. Wydawnictwo P.I.W.
Grzeszczuk S. (1981). W stronę Kochanowskiego. Studia, charakter, interpretacje. Wydawnictwo „Śląsk”.
Korolko M. (1985). Jan Kochanowski żywoty i sprawy. Wydawnictwo Wiedza Powszechna.
Kot S. (1987). Polska złotego wieku, a Europa. Państwowy Instytut Wydawniczy.
Kotarska J., Kotarski E. (2002). Średniowiecze. Renesans, Barok. Wydawnictwo Harmonia.
Lenart M. (2013). Patavium, Pava, Padwa. Tło kulturowe pobytu Jana Kochanowskiego na terytoriom Republiki Weneckiej. Wydawnictwo Znak.
Nadolski B. (1960). Jan Kochanowski. Życie – twórczość – epoka. Państwowe Zakłady Wydawnictw Szkolnych.
Pelc J. (1980). Jan Kochanowski. Szczyt renesansu w literaturze polskiej. Państwowe Wydawnictwo Naukowe.
Pollak R. (1969). Od renesansu do baroku. Państwowe Wydawnictwo Naukowe.
Schulte J. (2012). Jan Kochanowski i renesans europejski. Osiem studiów. Tłum. K. Wierzbicka – Trwoga. Wydawnictwo NERITON.
Ziomek J. (1987). Literatura Odrodzenia. Państwowe Wydawnictwo Naukowe.
Nota o autorze:
Agnieszka Banaś – absolwentka trzech kierunków na stopniu magisterskim – historii, filologii polskiej oraz turystyki i kultury śródziemnomorskiej WT. Doktorantka literaturoznawstwa UO, redaktor działu historia nauki w czasopiśmie „Pharmacopola”, archiwistka w opolskiej Kurii Diecezjalnej, członkini Polskiego Towarzystwa Historyków oddział w Opolu i autorka kilkudziesięciu publikacji z zakresu historii medycyny i literatury dawnej. Zainteresowania badawcze skupione głównie wokół epidemii, medycyny, literatury XVI – XIX wieku, śmierci, orientalistyki chrześcijańskiej i hagiografii.