[Jeden z moich znajomych zamieścił na swoim Facebooku, za jakimś internetowym portalem, informację o pewnym falsyfikacie mapy Świata pochodzącej rzekomo sprzed 4000 lat. Wykazał się dość dużą niefrasobliwością. Niestety, czyni podobnie bardzo wielu. Wiedza o naszej przeszłości wciąż jest jeszcze niezbadana, wiemy dziś jednak już dość wiele, by móc tego typu fake newsy odrzucać. Pisałem już o tym wcześniej. Pomyślałem jednak, że warto pokazać, na jakim poziomie była ówczesna cywilizacja na obszarze Chin.]
Daleki Wschód (od 1600 p.n.e. do 700 p.n.e.)
Przypuszczalnie na terytorium dzisiejszych Chin do połowy II tysiąclecia p.n.e. doszło do ukształtowania się już kilku ośrodków prepaństwowych, niestety zniszczenie źródeł pisanych w okresie pierwszego cesarstwa, i szczątkowa ilość innych źródeł, uniemożliwia odtworzenie ówczesnej sytuacji tego obszernego obszaru. Nowe ośrodki polityczne (namiestnictwa) powstały niemal na pewno już w okresie istnienia państwa Shang. To głównie z dynastią tego państwa wiążemy rozwój dalszej państwowości na Dalekim Wschodzie.
Państwo Shang (Dynastia Shang)
Pierwszą historycznie potwierdzoną dynastią na terytorium dzisiejszych Chin[1] była dynastia Shang (lub Yin), która panowała w latach od 1600 p.n.e. do 1046 p.n.e. (ok. 1500 r. p.n.e.)[2]. Podając w tytule nazwę dynastii sugeruję, że w tym czasie na terytorium dzisiejszych Chin było tylko jedno państwo. Wymieniając kolejne dynastie, a nie państwa tworzymy złudne wrażenie ciągłości państwowej na danym obszarze, co moim zdaniem nie odpowiada prawdzie. Za czasów shangowskich istniały już Na Dalekim Wschodzie (terenach dzisiejszych Chin) społeczeństwa o złożonej strukturze w formie państw, z dużymi miastami i rozbudowanymi formami rytualnymi oraz pismem. Obok nich istniały, tak jak i na innych obszarach społeczeństwa plemienne o gospodarce pastersko-hodowlanej, z których z czasem zaczęły wywodzić się federacje zbrojne. Wciąż istniały też społeczeństwa zbieracko-łowieckie; spychane na tereny nieużytków. Obszar państwa Shang[3] zajmował większość basenu rzeki Żółtej i północną część basenu Jangcy. Zbliżone, choć oryginalne formy wyrobów brązowych prezentuje kultura Sanxingdui z Syczuanu[4].
Założycielem dynastii[5] panującej był T’ang, który obalił Czie, ostatniego i zdeprawowanego[6] władcę Sia (Xia), zapewne jednego z władców wcześniej istniejących królestw (niewielkich ośrodków politycznych, rodzaju miast-państw. i tu względy komunikacyjne uniemożliwiały aż do końca III tysiąclecia p.n.e. Tworzenie większych struktur państwowych). Powstaniu dynastii Shang (Szant) towarzyszy pojawienie się arystokracji wojskowej. Nie jest wykluczone, że jej założycielem byli zdobywcy, nomadowie ze stepów Azji Centralnej, którzy podbili znaczne obszary dzisiejszych Chin i po pewnym czasie ulegli asymilacji. Władcy nowej dynastii panowali na północnym wschodzie Chin właściwych w dolinie Rzeki Żółtej[7]. Hipotezę tę (postawioną przez M Neill ‘a) potwierdza w pewnej mierze fakt, że rezydencja władcy państwa Shangów była często przenoszona z miejsca na miejsce, nie istniała w związku z tym stała stolica. Pojawia się też hipoteza, że kolejni władcy musieli borykać się z problemem walk z sąsiednimi plemionami. Warto zauważyć, że to władcy Shang prowadzili przez cały prawie okres swego panowania politykę ekspansji, włączając do swego państwa coraz to nowe terytoria.
Postanowiłem chwilę zastanowić się tu nad określeniem arystokracja wojskowa. Moim zdaniem, w tym wypadku jest to pojęcie nieco na wyrost. Był to czas tzw. monarchii patrymonialnej. Grupa przybocznych władcy rycerzy (wojowników) mogła czerpać zyski z eksploatacji poddanych, mogli gromadzić dość znaczny majątek osobisty[8], bogate zbroje itp., nie stawali się jednak posiadaczami ziemskimi. Myślę, że (przynajmniej za pierwszych władców tej dynastii) nawet w wypadku zarządzania jakimiś włościami władcy, nie mieli prawa do ich dziedziczenia, czy też dysponowanie nimi w inny sposób. Arystokracja pojawiła się w późniejszym okresie rozwoju państwa Shangów i wywodziła się z rodziny władców. Być może z czasem wchodzili do niej również jacyś przedstawiciele elit wojskowych, ale związki rodzinne (klanowe) były – moim zdaniem – ważniejsze.
Danych o historii politycznej państwa Shang dostarczają listy królów. Pierwszym władcą tego okresu był Tang, ostatnim – Zboru Din. Pomiędzy nimi panowało dwudziestu ośmiu królów. Władcy Shang stworzyli państwo o ustroju lennym, w którym król pełnił jednocześnie funkcje kapłańskie. Rozkwit państwa Shangów przypadł na XIII wiek p.n.e. Powstawały wówczas liczne otoczone murami miasta, w których ważną funkcję pełniły świątynie. Przypuszczalnie tak jak i w innych społeczeństwach tego okresu i w państwie Shangów religia służyła legitymizacji władzy. Rozpowszechniło się stosowanie brązu, powstało pierwsze pismo piktograficzne. Najważniejszą warstwę społeczną stanowili arystokraci-wojownicy. Podstawową siłą bojową były dwukonne rydwany bojowe, wspierane przez trzydziestoosobowe oddziały piechoty. Uzbrojenie stanowiły siekiery, halabardy i noże wykonane z brązu.
Jak wspominałem, stolica dynastii Shang była ciągle (z nieznanych powodów) przenoszona. Być może wynikało to ze znacznych kosztów utrzymania władcy, jego dworu i armii, a ówczesny poziom administracji uniemożliwiał pośrednie eksploatowanie odległych ośrodków. Inną przyczyną tych zmian mogły być kolejne podboje, których konsekwencją było przesuwanie się centrum państwa. Ostatnim centrum władzy było miasto In, stąd wzięło się drugie określenie na państwo Shang-Yin. Trzon państwa Shang stanowiła prowincja Henan, której wpływy rozszerzały się na Hubei, Szantung i Shanxi, stanowiące rodzaj marchii przed najazdami barbarzyńców.
Państwo Shangów składało się z szeregu małych państewek-miast pod panowaniem władców z dynastii Shang. Z czasem obszar, tego (istniejącego przez pięć wieków) państwa zapewne ulegał zmianom, główny jego ośrodek stanowiła dzisiejsza prowincja Honan, a obejmował też Hupei, Szantung i Szansi. Terytorium państwa ulegało powiększaniu przez podbój sąsiednich terytoriów, zamieszkiwanych przez społeczeństwa będące na etapie organizacji plemiennej lub prepaństwowej. Podbój ten cechowało prawdopodobnie znaczne okrucieństwo. W czasach panowania dynastii Shang ofiary z ludzi były wciąż powszechną praktyką[9]. Po podboju nowych terytoriów władcy Shang na terenach granicznych tworzyli rodzaj marchii. Ich celem była – moim zdaniem – nie tylko obrona przed innymi sąsiednimi plemionami, ale też i utrzymanie w poddaństwie nowo podbitych ludów. Wokół państewek-miast istniały liczne wspólnoty wiejskie. Szacuje się, że liczba ludności na obszarze obejmującym państwo Shang mogła sięgać 4-5 milionów.
Monarchia shangowska była zorganizowana hierarchicznie i posiadała już rozbudowaną biurokrację urzędniczą. Władcą państwa był król (wang), który posiadał rozległą władzę osobistą i znaczne bogactwa. Pełnił on również rolę najwyższego kapłana składającego ofiary najważniejszym bóstwom. Dziedzictwo tronu przechodziło zwykle ze starszego brata na młodszego[10]. Król miał rozległy aparat urzędniczy, a w pomniejszych rytuałach religijnych uprawnienia do sprawowania kultu mieli także arystokraci. To znów niewłaściwe użycie słowa „arystokrata”, które użyłem za poprzednimi historykami. Powinniśmy raczej przyjąć, że (podobnie jak i na obszarze Mezopotamii, czy Egiptu) władcy obsadzali stanowiska kapłańskie przedstawicielami swojej rodziny. Czynili tak w celu kontrolowania przez świątynię majątku, utrzymania przy pomocy religii (odniesień do mitów, wierzeń, a nawet zabobonów) kontroli nad poddanymi oraz legitymizacji swej władzy. Oczywiście przedstawiciele władz świątyni przejmowali przepych dworu i z czasem odeń się alienowali. Z czasem rzeczywiście mogli stawać się też rodzajem arystokracji (właścicielami ziemskimi).
Tytuły poszczególnych stanowisk znane nam są dzisiaj z napisów na kościach do wróżenia. Arystokracja, najczęściej powiązana więzami rodzinnymi z dynastią panującą, była warstwą wojowniczą, uprawnioną do pobierania podatków i posiadającą monopol na broń. Podstawową siłą bojową były dwukonne rydwany bojowe, wspierane przez trzydziestoosobowe oddziały piechoty. Uzbrojenie stanowiły siekiery, halabardy i noże wykonane z brązu. Warstwa kapłanów nie wykształciła się, ponieważ w tym okresie rozpowszechniony był kult przodków, będący przywilejem arystokracji.
Chłopi (poddani, z czasem najemcy ziemi – nie właściciele) zorganizowani byli we wspólnoty wiejskie. Stosowana przez nich technika rolna nie różniła się zasadniczo od występującej w kulturze Lungszan, podstawowe narzędzia wykonywane były z drewna i kamienia. Prawdopodobnie, lecz jeszcze na niewielką skalę stosowano już nawodnienie. Wyrabiano już jedwab, lecz użytek jego był ograniczony wyłącznie do klasy panującej, chłopi odziewali się tylko w tkaniny z konopi. W czasach panowania Shangów wciąż znaczną rolę odgrywała hodowla i pasterstwo, chociaż nie stanowiły one zasadniczej dziedziny produkcji. Utrzymywano wówczas proporcjonalnie więcej bydła niż w późniejszych okresach (wiązało się to zapewne ze wzrostem liczby ludności i zmniejszaniem się areału pastwisk), fakt ten może być też kolejnym dowodem na to, że warstwa panująca była potomkami ludów koczowniczych – hodowców. Ludy nomadów w tym okresie na terenie państwa Shangów mogły być jeszcze dość liczne. Arystokracja zamieszkiwała w pałacach i rezydencjach w miastach, chłopi zaś w swoich wioskach bytowali w warunkach nieodbiegających od czasów neolitu, często w ziemiankach, a na obszarach lessowych w jaskiniach. Zarówno poziom techniki rolnej oraz brak w tej dziedzinie postępu, jak też poziom życia ówczesnych chłopów wskazuje na to, że była to warstwa ludności poddanej, bezlitośnie eksploatowanej. Sporną kwestią pozostaje status przebywających w miastach rzemieślników. Mogli być dziedzicznymi poddanymi arystokracji lub niewolnikami. Istniała warstwa niewolnicza, składająca się z jeńców wojennych. Niewolnikom przydzielano prace związane z wypasaniem bydła. Było, więc ono własnością panujących, co znów poświadcza, że wywodzili się oni z ludów koczowniczych.
Różnica kulturowa pomiędzy miastami, (w których rozwijało się kunsztowne rzemiosło i handel; rolę monet spełniały kauri – rodzaj muszelki), a wsią była duża. Kultura materialna miast znajdowała się już na wysokim poziomie: kwitło rzemiosło, prowadzono handel, wznoszono pałace i rezydencje. Populacja miasta Yinxu ok. 1300 r. p.n.e. liczyła ok. 120 tys osób. Na potrzeby rolnictwa stworzono kalendarz, co przyczyniło się do powstania systemu obliczania czasu według cykli – ganzhi. Zaczęto wówczas stosować kalendarz księżycowy, łączony z rokiem słonecznym – 12 miesięcy po 29 lub 30 dni, co 12 lat rok przestępny z 13 miesiącami. Dni i lata naznaczano za pomocą systemu 12 ziemskich „gałęzi” i 10 „niebiańskich pni”. W okresie Shang pojawiło się pismo. Z czasów dynastii Shang pochodzą odkrywane od końca XIX w. inskrypcje na rytualnych naczyniach z brązu oraz wróżebne inskrypcje na zwierzęcych kościach lub skorupach żółwich. Dynastia Shang została obalona przez lud Zhou, którego władcy utworzyli kolejną dynastię (panującą w latach 1045 – 256 p.n.e.).
Religia shangowska przybierała przede wszystkim formę kultu przyrody i płodności. Kultywowany przez arystokrację kult przodków połączony był z panującymi wówczas poglądami o dwóch duszach człowieka i o konieczności zaspokojenia ich potrzeb za pomocą odpowiednich ofiar. Shangowie nie posiadali prawdopodobnie sprecyzowanego już panteonu, lecz twierdzi się, iż uznawano istnienie bóstwa najwyższego Shang Ti, którego wielbił sam król, uważając to za swą wyłączną prerogatywę. Koncepcja ta przyjęta była i przez późniejsze dynastie.
Kult przyrody obejmował wielbienie szeregu miejscowych bóstw rzek i potoków. Najbardziej znanym z nich był Ho Po – bóg Rzeki Żółtej. Ofiarowywano mu corocznie młodą narzeczoną, a zaniechanie tego rytuału nastąpiło dopiero w III w. p.n.e. Ofiary ludzkie były zresztą zjawiskiem dość powszechnym w okresie Shang i stosowano je zarówno w kultach bóstw, jak i w kulcie przodków. Zdaniem Rodzińskiego, całkiem możliwe, iż jedną z zasadniczych przyczyn wypraw wojennych Shangów była właśnie chęć zaopatrzenia się w niezbędną ilość jeńców do tego celu. Moim zdaniem było odwrotnie. Walka podejmowana była w celach gospodarczych – dążenie do poszerzenia terytorium, często kosztem likwidacji i odstraszaniu graniczących społeczeństw – rytuał służył uzasadnieniu tej walki. Swego rodzaju „oswajaniu” popełnianych zbrodni. Oprócz różnych postaci kultu przyrody szeroko rozpowszechniona była wiara w różnorodne duchy, a kult przodków stanowił swoiste jej odbicie. Te animistyczne pierwiastki przetrwały aż do XX wieku, zwłaszcza w wierzeniach ludowych[11].
Foto: https://en.wikipedia.org/wiki/File:Tomb_Fu_Hao_YinXu.jpgYinXu
Yinxu (1300 lat p.n.e.)
[1] W tym okresie na terytorium dzisiejszych Chiny współistniało wiele ludów o zróżnicowanym poziomie gospodarki i organizacji.
[2] Chronologia pozostaje sporna i niepewna, za okres kształtowania się ich państwa uznaje się lata 1750–1650 p.n.e. (w zależności od zastosowanej chronologii). Pierwszą datą ściśle określoną historycznie jest rok 841 p.n.e. Encyklopedia Gunnessa podaje jako datę powstania tej dynastii właśnie rok 1500 p.n.e. [Guinness Encyklopedia, s. 52.]
[3] Część historyków używa określenia cywilizacja Shang. Moim zdaniem, określenie takie jest nieprecyzyjne. Nie mówimy przecież o cywilizacji Franków, Piastów itp.
[4] Tzw. cywilizacja z Sanxingdui istniała niemal trzy do pięciu tysięcy lat temu na terenie Guanghan w prowincji Syczuan. Od czasu pierwszego odkrycia w 1929 roku przeprowadzono tam dziesiątki prac archeologicznych. W tym czasie wydobyto na światło dzienne liczne wyroby z brązu, kości słoniowej i złota. Spośród wydobytych artefaktów najwięcej uwagi przykuły maski z brązu, z których największa o pionowych oczach mierzy 65 centymetrów długości i 138 centymetrów szerokości. Najbardziej zaskakującą częścią maski są wyjątkowo wyeksponowane oczy, wystające z maski na 16 centymetrów. Ponadto maska ma ogromny, haczykowaty nos, szerokie usta z uniesionymi kącikami sięgającymi nasady uszu, natomiast same uszy przypominają uszy świni. Jest to pierwsza maska z brązu na świecie o tak nieludzkim wyglądzie spośród wszystkich wydobytych artefaktów. Znaleziono także 2,6-metrową rzeźbę stojącego mężczyzny. W tym samym czasie wydobyto sześć brązowych drzew. Wysokość jednego z nich sięga czterech metrów, co czyni z niego najwyższy wydobyty na świecie wyrób z brązu. Rękodzieło cywilizacji Sanxingdui osiągnęło równie wysoki, zaskakujący poziom. Pień drzewa z brązu połączono z gałęziami techniką połączeń rurowo-kielichowych. Nawet po upływie tysięcy lat połączenie wciąż mocno spajało elementy. Szpony ptaków były przytwierdzone do nóg przypominającym zaprawę materiałem o nieznanym składzie, wytrzymalszym od lutu. Z tyłu jednej z brązowych masek znaleziono wytopioną krętą rurkę. Jak mogła istnieć technika wytapiania brązu w okresie od 5000 do 3000 lat temu? Ta zagadka pozostaje nieodkryta, jako że historia wytapiania metalu liczy sobie mniej niż sto lat. Wszystkie wydobyte przedmioty należące do kultury Sanxingdui są tak wyszukane, że światowej sławy archeolog Karl Butzer stwierdził: Pod względem wyrafinowania cywilizacja z Sanxingdui przewyższała wszystkie współczesnej jej kultury świata. [Copyright © 2009 Internetowy Instytut Konfucjusza ICP Pekin 08002516 Licencja internetowa 0109385]. To informacje wyłącznie internetowe. Ich wiarygodność wymaga sprawdzenia.
[5] Zachowała się lista trzydziestu panujących z dynastii Szang, która została potwierdzona przez badania archeologiczne.
[6] Słowo zdeprawowany użyłem tu machinalnie, za wcześniejszym historykiem. Zostało ono użyte po raz pierwszy przez następców Xia, w celach propagandowych i w celu legitymizacji władzy Shangów. Po namyśle postanowiłem, jednak pozostawić to określenie, dodając ten przypis. Mamy tu bardzo wczesny przykład polityki historycznej.
[7] Por.: I. Geis, dz. cyt., s. 58. [Imanuel Geis używa zamiast określenia „państwo Xia” słowa „Chiny”. Moim zdaniem, to niewłaściwe określenie, nadmierne uproszczenie.]
[8] Stąd, być może, ich bogate pochówki.
[9] Por.: (PAP) jot/ yy/ http://odkrywcy.pl/kat,111394,title,Chinczycy-skladali-ofiary-z-ludzi,wid,12383106,wiadomosc.html#. PAP | dodano: 2010-06-17 (16:28) Za serwisem internetowym National Geographic.
[10] Witold Rodziński podkreśla, że w epoce tej panował już system patriarchalny, chociaż istnieją również oznaki, że system matriarchalny istniał wcześniej. [W. Rodziński, Historia Chin, Wrocław 1974, s. 27.] Moim zdaniem dyskusja te jest bezprzedmiotowa, gdyż zakłada ciągłość rozwoju jednorodnych w danym okresie społeczeństw. Państwo Shangów powstało w wyniku podboju, więc teoria o ewolucji od „ustroju matriarchalnego do „patriarchalnego” jest nieporozumieniem, bzdurą. Granice państw, dynastie panujące i struktura ludności ulegała nieustannym zmianom. W Chinach np. wśród rodów panujących panowała poligamia, rodziny chłopów były w większości monogamiczne. Pewien wpływ na relacje społeczne miało też niewolnictwo.
[11] Por.: W. Rodziński, dz. cyt., s. 33-34.
Obraz wyróżniający: Foto: https://en.wikipedia.org/wiki/File:Tomb_Fu_Hao_YinXu.jpgYinXu
Yinxu (1300 lat p.n.e.)
